ناهید شجاعیان
بررسی شباهتهای ملودیک میان گوشههای دستگاه شور در ردیف سنتور ابوالحسن صبا و دورهی ابتدایی فرامرزپایور
در این بخش از مقاله تلاش بر آن است، گوشههای دستگاه شور در ردیف سنتور صبا و دورهی ابتدایی پایوراز نظر فرمال مورد مقایسه و بررسی تطبیقی قرار گیرد و به وجود تفاوتها و شباهتهایی در ساختمان و بدنهی گوشهها دست یافت. گوشههای دستگاه شور در دو ردیف مورد بحث، به پنج روش مورد مقایسه و بررسی قرار گرفته است. در مرحلهی اوّل دو ردیف، از نظر نام گوشهها و گوشههای مشترک مقایسه شده است. مرحلهی دوّم، یافتن بستر صوتی کل دستگاه شور در هر دو ردیف صبا و دورهی ابتدایی پایور و پی بردن به وجود تفاوت و شباهت میان آنهاست و در مرحلهی سوّم بستر صوتی گوشههای مشترک مشخّص، و در دو ردیف صبا و دورهی ابتدایی مقایسه میشود.
مرحلهی بعدی مقایسهی ساختمان و ساختار (فرم) گوشههای ردیف صبا و دورهی ابتدایی پایور است و آخرین مرحله بررسی و مقایسه جملهبندی (ملودی و ریتم) است.
بررسی نام گوشههای مشترک دستگاه شور در ردیف سنتور ابوالحسن صبا و دورهی ابتدایی فرامرز پایور:
گوشههای دستگاه شور در روایت ابوالحسن صبا (۱۳۸۷: ۱۲-۱۳):
چهارمضراب، درآمد خارا، درآمد اوّل شور، درآمد دوّم، درآمد سوّم، درآمد رهاوی (گوشهی رهاب)، گرایلی (درآمد گرایلی)، درآمد شهناز(درآمد اوج)، ضربی شهناز (دو مضراب)، شهناز، قرچه، نغمه (پنجه کردی)، رضوی، حسینی (درآمد)، ضربی حسینی، مجلس افروز، مقدّمهی بزرگ (ابوایتام)، دو بیتی، خارا، قجر، فرود شور.
گوشههای دستگاه شور در دورهی ابتدایی فرامرز پایور (۱۳۸۸: ۹):
مقدّمه، درآمد اوّل، درآمد دوّم، چهارمضراب، درآمد سوّم، شهناز، چهارمضراب شهناز، قرچه، رضوی، حسینی، چهارمضراب حسینی، گرایلی (از دستور سنتور)، فرود شور، گرایلی شستی.
مقایسهی نام گوشهها در ردیف صبا و دورهی ابتدایی پایور:
تعداد گوشههای دستگاه شور در روایت ابواالحسن صبا شامل ۲۱ گوشه است. صبا شور را با چهارمضرابی به وزن ۸/۳ آغاز میکند و در نهایت با فرود به شور دستگاه را به پایان میرساند.
در دورهی ابتدایی پایور، تنها ۱۴ گوشه در دستگاه شور گنجانده شده است. استاد پایور دستگاه شور را با مقدّمهای به وزن ۸/۳ شروع و با گرایلی شستی خاتمه میدهد.
استاد صبا در روایت خود از دستگاه شور پنج درآمد را قرار داده است که در این گروه، درآمد خارا که حال و هوای درآمد را دارد و ساختاری مشابه گروه درآمدها دارد و همچنین درآمد رهاوی (گوشهی رهاب) که به طور معمول در خلال درآمدها یا بلافاصله بعد از آنها می آید نیز قرار دارد. در دستگاه شور که پایور در دوره ی ابتدایی گنجاده است تنها سه درآمد اوّل، دوّم و سوّم به چشم می خورد.
صبا در روایتی که از دستگاه شور دارد، گوشههای ریتمیک، متریک متنوعی را ارائه کرده است. این گوشههای ریتمیک شامل: یک چهارمضراب (که در ابتدای دستگاه شور آمده است)، ضربی شهناز (دومضراب)، ضربی حسینی و همچنین گوشهی ضربی مجلس افروز و مقدّمهی بزرگ (ابوایتام) است.
استاد پایور در دورهی ابتدایی از چهارمضراب در گوشههای دستگاه شور بهره برده است. چهارمضراب اوّل (با وزن ۸/۶ بعد از درآمد دوّم) که به نسبت طولانیتر از بقیه است، چهارمضراب شهناز و چهارمضراب حسینی (با وزن ۱۶/۶) گوشههای متریک دورهی ابتدایی را تشکیل میدهند و گرایلی شستی نیز گوشهای متریک است که در انتهای دستگاه شور قرار دارد. استاد صبا در ارائهی دستگاه شور از تنوّع گوشههای ضربی، چهارمضراب و دومضراب بهره برده است. درحالی که استاد پایور در دورهی ابتدایی علاوه بر چهارمضراب از مقدّمه و رنگ نیز در دستگاه شور استفاده کرده است.
در ردیف استاد صبا گوشههای دستگاه شور به صورت کوتاه و مختصر آمده است و صبا به بیان گوشهها، بدون استفاده از تزیینات و امکانات ساز سنتور می پردازد. امّا در دورهی ابتدایی پایور، استاد گوشههای دستگاه شور را کمی طولانیتر کردهاند و برای این کار سعی شده از امکانات ساز سنتور بهره گرفته شود، همچنین در بسط و گسترش گوشهها از تزیینات و پاساژهای طولانی بهره برده اند و گوشهها با تزیین گسترش یافته اند.
گوشههای مشترک میان دو ردیف صبا و دورهی ابتدایی شامل: چهارمضراب، درآمد اوّل، درآمد دوّم، درآمد سوّم، شهناز، قرچه، رضوی، حسینی و فرود شور است.
۱ نظر