محمدرضا آزاده فر
در این شماره، جلسه هفتم کلاس های مبانی اتنوموزیکولوژی را می خوانید؛ پیاده سازی و ویرایش این نوشته را نسیم احمدیان نوازنده و اتنوموزیکولوگ انجام داده است.
موسیقی و هویت (۱)
هویت که در مقابل اصطلاح انگلیسی “Identity” قرار می گیرد، یکی از مباحث اصلی در حوزه‌‌های روان‌شناسی (۲)، جامعه‌شناسی (۲) و مردم‌شناسی (۳) است. در مطالعات روان‌شناسی، نفس یا خودِ انسان مورد بررسی قرار می‌گیرد. در جامعه‌شناسی به بررسی انسان در جامعه پرداخته می‌شود و مردم‌شناسی، فرد را در حوزۀ فرهنگی مورد مطالعه قرار می‌دهد.
مظاهر فرهنگی، عاملی بنیادین در برانگیختن احساس تعلق به سرزمین، قوم، قبیله و طایفه است. برخی از آوازها حتی ایجاد حس تعلق به یک خانواده در جایگاه کوچک‌ترین نهاد اجتماعی را به همراه دارد.
تجربۀ احساس هویت با فاصله گرفتن از فرهنگ خودی
فاصله گرفتن از فرهنگ خودی، نقش مهمی در تشخیص و احساس هویت دارد. مادامی که شخص، پای خود را از شهر و دیار خود بیرون نگذاشته چندان هویت اجتماعی‌اش را احساس نمی‌کند،؛ اما به محض فاصله‌گرفتن از متعلقات اجتماعی، نیازهای هویتی ناشی از این حس در نزد افراد آشکار می‌شود. برای مثال، ما در زندگی روزمره در ایران ممکن است بارها از اطراف خود صدای سازهای ایرانی را بشنویم که در حال نواختن موسیقیِ دستگاهی است و به راحتی از کنار آن عبور کنیم، اما اگر در خیابان‌های توکیو قدم بزنیم و چنین صدایی را بشنویم، ناخودآگاه می‌ایستیم و به دنبال این می‌گردیم که این صدای آشنا که متعلق به هویت من است، از کجا می‌آید؟
پهنۀ نهادهای اجتماعی در شکل‌گیری هویت
ویژگی‌های هویتی مربوط به موسیقی از کوچک‌ترین نهاد اجتماعی شروع می‌شود و تا حدّ جهانی پیش می‌رود. برای مثال، از بین شهرهای بی‌شمار مناطق کُردنشین، هریک هویت روستایی و شهری خود را در نواختن و شنیدن موسیقی طلب می‌کند؛ اما زمانی که قوم کُرد در مقابل قوم دیگری مثلاً بلوچ قرار گیرد، هویت فرد از هریک از روستاهای کردنشین ایران، ترکیه، عراق یا سوریه که باشد، هویتی یکپارچه تلقی می‌شود. هم‌چنان است وقتی که موسیقی ایرانی در مقابل موسیقی امریکای لاتین قرار گیرد، آن‌گاه فرد چه بلوچ باشد چه کُرد، خود را متعلق به هویتی یکپارچه به عنوان ایران می‌داند.
هویت فردی (۵)، هویت اجتماعی (۶)، هویت ملی (۷)
همان‌طور که گفته شد، هویت‌های فردی بیشتر در گسترۀ مطالعات روان‌شناسی قرار می‌گیرد و هویت‌های اجتماعی بیشتر در حوزۀ مطالعات اجتماعی و مردم‌شناختی. پدیدۀ هویت فردی در مقابل هویت اجتماعی قرار دارد و مرتبط با تعلقات فردیِ شخص به انواع خاصی از موسیقی است. این هویت می‌تواند در سنین مختلف و با ورود فرد به مراحل مختلف بلوغ دستخوش تغییرات گردد. هویت در نزد افراد با سوال سادۀ «من کیستم؟» (۸) شروع می‌شود که از نیاز طبیعیِ شناخته شدن آن‌چه که از آن به «خود (۹)» تعبیر می‌کنیم، نتیجه می‌شود. در وهلۀ اول مهم است که «خود» برای خودمان و سپس برای دیگران شناخته شود. ابتدایی‌ترین شاخصه‌هایی که هویت فردی ما را تعیین می‌کند، ویژگی‌های فیزیکی و زیستی ماست. برخی از این ویژگی‌ها عبارتند از: جنسیت و سن.
حس تعلق، بنیادی ذاتی در وجود انسان دارد. برآورده شدن این نیاز، «خودآگاهی فردی» (۱۰) را در انسان سبب می‌شود و ارضای حس تعلق میان یک گروه انسانی، «خودآگاهی جمعی» (۱۱) و مشترک یا هویت بومی یا ملی آن گروه انسانی را تعیین می‌کند. به این ترتیب، هویت در قالب‌های فردی، گروهی و ملی قابل تعریف است.
هویت فردی شامل ویژگی های شخصیتی یک فرد است که این ویژگی ها موجب تمایز او از دیگری می شود. در حقیقت ابعاد مختلف شخصیت یک فرد، هویت آن فرد را مشخص می کند. هویت ملی عبارتست از بازتولید و تغییر دائمی الگوی ارزش‌ها، نمادها، خاطرات، اسطوره‌ها و سنت‌هایی که میراث متمایز ملت‌ها را تشکیل می دهند. در عین حال، هویت ملی مفهومی است که سعی می‌کند تعارضات موجود در هویت‌های گروهی (۱۲) (جمعی) را به نوعی کاهش داده و آن‌ها را در ذیل یک هویتِ بالاتر یعنی هویت ملی، همگرا سازد. از این‌رو هویت ملی در نهایت، جنبۀ غالب و مسلط دارد و سایر خرده هویت‌ها در ذیل آن قرار می‌گیرند.
هویت در نهادهای اجتماعی کوچک
هویت در نهادهای اجتماعی کوچک می‌تواند حتی در یک اجتماع دو نفری مورد مطالعه قرار گیرد. نمونۀ آواز به‌کار رفته به عنوان تِم در فیلم داستانی «شیر اندوه» (۱۳) شکل گیری هویت را در یک اجتماع دو نفری مادر و دختر به نمایش می‌گذارد.
هویت در نهادهای اجتماعی به بزرگی بشریت
هویت می‌تواند حتی در نهادهای اجتماعیِ به بزرگی بشریت نیز مورد مطالعه قرار گیرد. سمفونی نهم بتهون (۱۴) یکی از آثاری است که توانسته در تمام نقاط جهان به عنوان یک اثر هویت‌بخش انسانی مورد پذیرش قرار گیرد. این اثر در سال ۲۰۰۱ توسط سازمان ملل به عنوان میراث بشری پذیرفته شد.
نمونه‌های مطالعاتی موسیقی و هویت
«سنت ما سنت بسیار مدرنی است: موسیقی مردم‌پسند و ساختار هویت پن‌ـ‌یوروبا» (۱۵) مطالعه‌ای است از کریستفر واترمن (۱۶) در موضوع موسیقی و هویت. در این مقاله که به بررسی نقش موسیقی مردم‌پسند روز در شکل‌گیری هویت در نزد مردم یوروبا در جنوب غربی نیجریه پرداخته، واترمن پایۀ بحث خود را بر این باور عمومی می‌گذارد که هویت به طور کلی در نزد انسان – صرف‌نطر از این‌که تا چه حد در نزد آن‌ها عمیق باشد – پدیده‌ای است از نظر تاریخی، «امتزاج یافته»، «نسبی» و «یکپارچه».
پی نوشت
۱- Music and Identity
۲- psychology
۳- sociology
۴- anthropology
۵- Personal Identity
۶- Social Identity
۷- National identity
۸- Who am I?
۹- selfhood
۱۰- personal cosciousness
۱۱- collective consciousness
۱۲- collective Identity
۱۳- The Milk of Sorrow (2009)
۱۴- Ludwig van Beethoven’s 9th symphony
۱۵- “Our Tradition is a Very Modern Tradition”: Popular Music and the Construction of Pan-Yoruba Identity
۱۶- Christopher A. Waterman
۱ نظر