ساسان سپنتا
نگارندهء این مقاله با تفحص برای یافتن و استخراج اصطلاحات سی لحن از منظومهء خسرو و شیرین نظامی، ضمن مطالعات خود به بیتی از امیر خسرو دهلوی که در موسیقی هم‌دستی داشته است برخوردم که با توجه به آن و مقایسه با ابیات نظامی می‌توان نام لحن مفقوده را در منظومهء خسرو و شیرین نظامی پیدا کرد و فهرست سی لحن را تکمیل نمود.
امیر خسرو شاعر نیمهء دوم قرن هفتم هجری قمری بوده است.
آنچنانکه ادوارد براون خاورشناس مشهور انگلیسی ذکر کرده است، امیر خسرو در موسیقی هم مانند شعر هنرمند مشهوری بوده است.
پدر امیر خسرو بر اثر حملهء مغول از بلخ گریخت و به هندوستان رفت (براون، ترجمهء ۱۳۲۷).
امیر خسرو در منظومهء «شیرین و خسرو» خود در دنبالهء نغمه‌سرائی باربد در بزم خسرو و ساختن نوای گنج باد آورد و شادروان مروارید و رفتن خسرو به صحرا چنین می‌سراید:
ز قصر آهنگ صحرا کرد خسرو کشیده بارگه بر سبزهء نو لب شهر و دو مطرب زخمه در رود غبار غم جهان را کرد بدرود
او در بیت‌های پ ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۵ از منظومهء فوق گوید:
چو خندان گشت صبح عالم‌افروز زمانه داد شب را مژدهء روز نماند اندر فلک ز انجم نشانی به نیلوفر بدل شد گلستانی
ملک بر وعدهء دوشینه برخاست حریفان باز جست و مجلس آراست بر آمد باز هم بر نسبت دوش نوای ارغنون و نغمهء نوش
حال اگر بیت دوم بند ۴۸ خسرو و شیرین نظامی را با بیت‌های فوق (از امیر خسرو) مقایسه کنیم، در جائی که نظامی می‌گوید:
ز صد دستان که او را بود در ساز
گزیده کرد سی لحن خوش‌آواز
ز خوشی‌لحنی در آن سی‌ساز چون نوش
گهی دل دادی و گه بستدی هوش
با توجه به موسیقیدان بودن امیر خسرو و آوردن اصطلاح «نغمه نوش» که به قول او توسط باربد در مجلس خسرو پرویز نواخته است و مقایسه با بیت‌های سابق‌الذکر نظامی گنجوی، ملاحظه می‌گردد که کلمهء «نوش» را که در اشعار هر دو شاعر آمده است می‌توان به احتمال قوی یکی از الحان باربدی تعیین نمود.
با استخراج اسامی مأنوس تر الحان که با تطبیق اشعار امیر خسرو حاصل می‌آید و با اضافه کردن لحن تازه یافتهء «نوش» به جای لحن مفقوده در سی لحن، آنچنانکه نگارنده استخراج کرده‌ام، اسامی سی لحن برای تصحیح فرهنگ برهان قاطع و سایر مراجعی که ذکری از آن به میان آورده‌اند در اینجا ذکر می‌شود:
۱- نوش ۲- گنج باد آورد ۳- گنج گاو ۴- گنج سوخته ۵- شادروان مروارید ۶- تخت طاقدیس ۷- گنج گاو ۸- گنج سوخته ۹- ماه بر کوهان ۱۰- مشگ دانه ۱۱- آرایش خورشید ۱۲- نیم روز ۱۳- سبز در سبز ۱۴- قفل رومی ۱۵- سروستان ۱۶- سرو سهی ۱۷- نوشین باده ۱۸- رامش جان ۱۹- نوروز (یا ساز نوروز) ۲۰- مشگویه ۲۱- مهرگانی ۲۲- مروای نیک ۲۳- شبدیز ۲۴- شب فرّخ ۲۵- فرّخ روز ۲۶- کبک دری ۲۷- نخجیرگان ۲۸- کین سیاوش ۲۹- کین ایرج ۳۰- باغ شرین {یا شیرین؟}.
۱ نظر