علیرضا جواهری
در ادامۀ معرفی ساز نی و ساز های بادی هم خانوادۀ آن به معرفی دو ساز دیگر از موسیقی محلی ایران می پردازیم.
دوزله (قشمه)
سازی است از خانواده آلات موسیقی بادی. چنانکه از نامش پیداست، دو استوانه است که به یکدیگر جفت یا متصل کرده اند و به همین سبب آن را جفته هم می نامند.
این ساز متشکل است از دو لوله ی مسی (وگاه نئی- یا از جنس پر “دال” یا استخوان قلم مرغان دیگر) که به صورت موازی به هم وصل شده یا بر هم بسته و محکم شده است.هر یک از لوله ها دارای قمیشی یک زبانه ای و مستقل از دیگری است.در طول هر لوله شش سوراخ تعبیه شده به طوری که سوراخ ها همواره در کنار هم قرار می گیرند.انتهای تحتانی لوله ها-مانند تمام سازهای بادی که تا کنون دیده ایم باز است.دوزله به طول های مختلف ساخته می شود.(کوچک ترین آن-نوع ساخته شده در شهر به طول ۲۲ سانتی متر و قطر حدود ۲ سانتی متر است.
وسعت ساز حدود دو اکتاو است که بسته به بزرگی و کوچکی ساز در میدان صدائی متفاوت قرار می گیرد.
دوزله سازی است محلی و از انواع “بادی های یک زبانه ای”است. در بعضی نقاط ایران این ساز را “جفته” یا “جفتی” می نامند.
همچنین این ساز دارای اسامی مختلف از قبیل دونی، جفتی، جفته و قُمشه است. دونای دارای سابقه بسیار قدیمی است و فارابی این ساز را مزمارالمثنی یا مزدوج می نامد و بعضی از قدما آن را دو آهنگ می گفتند.
دوزله را در بیشتر نقاط ایران می نوازند و دارای دو قسمت است:
۱- زبانه‌ها
۲- لوله های صوتی
تصویر بالا قشمه و تصویر پایین دوزله
زبانه‌ها
زبانه ها که یک جفت هستند و جنسشان از نی است. این زبانه از نی باریکی ساخته می شود که قسمتی از روی آن را برش داده، به طوری که از خود نی جدا نشود و آن را نازک می کنند و موقع نواختن، نوازنده آن را با آب دهان خیس می‌نماید. اندازه این دو زبانه حدوداً سه تا چهار سانتیمتر است. برای هم صدا بودن آن، قسمت نازک یا برشی را که قبلاً ذکر شده، با انگشت از جا بلند می کنند تا وقتی که هم صدا گردند.
لوله های صوتی
لوله های صوتی که محل سوراخ‌هاست و از استخوان یا نی است (یا از جنس پر دال (پرنده ای از جنس و شبیه عقاب” که به وسیله روده یا نخ یا نوارهای پلاستیکی یا زردپی گوسفند «کیسک» به هم متصل می شوند. روی این استوانه ها، پنج، شش، و یا هفت جفت سوراخ می باشد.
بشنوید اجرایی را از قشمه خراسان شمالی با تکنوازی علی آبچوری
طرز سوراخ کردن این ساز و کلاً سازهای بادی چوبی به این طریق است که میله ای به قطر سوراخها انتخاب می‌کنند و پس از داغ کردن آن به وسیله آتش، آن را در محل‌های دلخواه و انتخاب شده فرو می برند.
بشنوید اجرایی را از دوزله کردستان با تکنوازی علی بهمنی
طول دوزله را دقیقاً نمی توان تعیین نمود. چون در هر منطقه اندازه خاصی دارد و تعداد سوراخها نیز فرق می‌کند ولی حدوداً می توان گفت طول این ساز بین هیجده تا بیست و دو سانتیمتر است.
بشنوید اجرایی دیگر را از قشمه، خراسان شمالی، منطقه شیروان
وسعت صدای این ساز تقریباً یک اکتاو است و در آنهایی که سوراخ بیشتری دارند، یک تا یک و نیم پرده بعدی را هم نوازندگان چیره دست و خبره می توانند اجرا نمایند.
بشنوید اجرایی دیگر را از قشمه خراسان شمالی با تکنوازی علی آبچوری
این ساز جزو سازهای محلی محسوب می گردد و صدای آن شبیه به نی انبان، ولی درخشان تر و واضح‌تر از آن است و در مراسم جشن و سرور از آن استفاده می شود.
نی انبان
نی انبان یا bag pipe یکی از قدیمیترین سازهایی است که در کشورهای زیادی آنرا به عنوان ساز اصیل می‌شناسند ولی شکل ظاهری آن مقداری با هم تفاوت دارد. در زمان‌های قدیم مردمی که از جایی به جای دیگر می‌رفتند، این ساز را نیز با خود جابه جا می‌کردند وبا تغییر دادن شکل ظاهری آن، آن ساز را در منطقه جدید مورد استفاده قرار می‌دادند و پس از مدتی جز سازهای سنتی آن منطقه در می‌آمد.
این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) است که انتهای قمیش دار آن به کیسه ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهان می گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می کند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می فرستند و با انگشتان خود سوراخها را باز و بسته می کند.
از راست به چپ: نی انبان بوشهر، نی انبان اسکاتلند، نی انبان فرانسه، نی انبان شمال آفریقا
نی انبان سازی بادی است که در ساده ترین شکل خود از قسمتهای زیر تشکیل شده است:
۱- Blow Pipe یا لوله دمیدنی: که به آن مــمه نیز می‌گویند، قطعه‌ای کوتاه از یک لوله است که سر دوم آن در مشک قرار دارد و توسط یک تکه پلاستیک مهار شده است.
۲- Chanter یا لوله صوتی: از دو نی، دو پیکک (نوعی قمیش)، موم و پنبه تشکیل شده است.
۳- Bag یا انبان یا مشک: خود مشک از پوست بز انتخاب می‌شود که معمولاً پس از زدودن موها از روی پوست و همین‌طور خارج کردن رطوبت اضافه، آن را در حنا می‌گذارند و پس از خشک شدن آن را با روغن کنجد نرم می‌کنند.
نی انبان در قطر
نی انبان بوشهر
نی انبان اسکاتلند
نی انبان در عراق
نی انبان از سازهای ملودیک بوشهری میباشد که در بوشهر نیز ساخته می‌شود انواع مختلف این ساز را انگلیسی‌زبانها به Bag pipe می‌شناسند.
هرچند که قدمت نی جفتی در شهر بوشهر از نی‌انبان بیشتر است، اما به جز مناطق و شهرهای اطراف همچون دشتستان، در گذشته بوشهر نیز سابقه استفاده این ساز نیز وجود داشته است.
از جمله نوازندگان این ساز مرحوم میرغلوم بوده که ساز او نیز ۵ جفت سوراخ بیشتر نداشته با وجود اینکه به جز در تکنیک نوازندگی تفاوتهایی در حالتها، کششها، آریه‌ها و فواصل صوتی نیز وجود داشت رفته رفته نی‌انبان به جای نی جفتی جایگزین شد و فرمهای موسیقییایی نی جفتی نیز توسط نی‌انبان به اجرا درآمد.
بشنوید اجرایی از نی انبان بوشهر را با تکنوازی احمد علی شرفی
هرچند نی‌انبان در حال حاضر تقریباً به‌طور کامل جای نی جفتی را گرفته ولی نی‌انبان در اطراف بوشهر سابقه‌ای دیرینه دارد؛ از جمله مناطقی که از گذشته‌های دور این ساز را می‌نواختند می‌توان به برازجان اشاره داشت مردم این ناحیه که غالباً دامپرور و کشاورزند این ساز را به گونه‌ای دیگر می‌نوازند، مشک را بر دوش خود گذاشته و یکسره در آن می‌دمند (همچون نوازندگی سرنا و یا نی جفتی).
بشنوید اجرایی را از نی انبان یونان
۱ نظر