پژوهش دربارۀ ساختار و اجرای فواصل موسیقایی ایران (۵)

علی­نقی وَزیری (۱۲۶۵ – 1358 هجری شمسی)
وی به صورت کلی مجموعه مطالعات و اندازه‌گیری‌هایی که در زمینه فواصل در موسیقی دستگاهی ایران در دوران معاصرانجام شده است‌، به دو دسته قابل گروه بندی است. دسته اول به طبقه‌‌بندی فواصل و انواع کلی آن پرداخته و حاوی اندازه گیری های دقیق و آزمایشگاهی نیستند و احتمالا برخی از اعداد به دست آمده حاصل مقایسات تئوریکی هستند مانند: وزیری، طلایی، حجتی و دسته دوم با نگاه تجربی و آزمایشگاهی به اندازه گیری انواع فواصل پرداخته اند مانند: برکشلی، فرهت، دورینگ، مولانا و اسکویی‌زاده که تمام ایشان تنها به ارائه فواصل اکتفا کرده‌اند. در این مجال تنها ایده گام بالقوه توسط وزیری را به عنوان شاخص این مکتب بررسی می کنیم.

بر اساس گام بالقوۀ ۲۴ ربع پرده ای تقسیم یک اکتاو به ۲۴ قسمت متساوی بر اساس محاسبات ریاضی مطرح شد. لازم به ذکر است که: «تئوری گام بالقوه «بیست و چهار ربع پرده ای» به نام میخائیل مشاقه معروف شد.

اما در اصل این فرضیه حاصل گفت‌و‌گوهایی بود که از پیش بین شیخ محمود و عبدالله افندی حوالی سال ۱۸۴۵ میلادی در دمشق درگرفت. این تئوری نه تنها در موسیقی حوزه شرقی عرب بلکه در موسیقی ترکیه هم در اوایل قرن بیستم مورد بحث و پذیرش رئوف یکتا و سعد الدین ارال و صبحی ازگی واقع شد. شاید از همین طریق هم کلنل خان وزیری تئوری بیست و چهار ربع پرده ای خود را مطرح ساخت» (حجاریان ۱۳۹۳).

گام بالقوه ۲۴ بخشی بالارونده وزیری:
دو – دوسری – دو دیز – رکرن – ربکار – رسری – ر دیز – می کرن – می بکار – می سری – فا – فا سری- فا دیز – سل کرن – سل بکار -سل سری -سل دیز – لاکرن – لا بکار – لاسری – لا دیز – سی کرن – سی بکار – سی سری – دو

گام بالقوه ۲۴ بخشی پایین رونده وزیری:
دو – دو کرن – سی – سی کرن – سی بمل- لاسری- لا بکار- لاکرن -لا بمل – سل سری – سل بکار – سل کرن- سل بمل – فاسری – فابکار – فاکرن – می – می کرن – می بمل – رسری – ربکار – رکرن – ربمل- دوسری – دو

جدول شماره۱: فرکانس نغمه مبنا و دیگر نغمات و فاصله بین هریک از نغمه مبنا

نمودار احساسی فواصل گام بالقوه علینقی وزیری

طبق جداول طراحی شده می‌توان فواصل و گام بالقوه شاخص در مکاتب موسیقی ایران را بررسی کرد و درنهایت نتایج حاصل از این تحقیق می تواند مواد صوتی ارزشمندی را برای نوازندگان و آهنگسازان معاصر فراهم کند که از سویی منجربه طراحی و ساخت نرم افزارهای موسیقایی شوندکه و اجرای فواصل و ساخت فواصل جدید را فراهم کند و از سوی دیگر برای پژوهشگران این حوزه امکان مقایسه و تطبیق فواصل گام‌های بالقوه را میسر سازد.

 پی‌نوشت
۱- توالی کلیه نغمات حاصل از «دستان بندی» بدون در نظرگرفتن مرحله اخذ آن ها است (اسعدی ۱۳۸۱).

۲- برای نمایان ساختن فواصل احساسی موجود بین نغمات مختلف یک گام موسیقایی است (مولانا ۱۳۸۱).

فهرست منابع
 اسعدی، هومان. ۱۳۸۱. «ساختارگام بالقوه در موسیقی دوران تیموری»فصلنامه موسیقی ماهور ش ۱۸. تهران. ماهور

بینش، تقی. ۱۳۸۲. شناخت موسیقی ایران. تهران. دانشگاه هنر

۱۳۷۱. سه رساله فارسی در موسیقی. تهران. مرکز نشر دانشگاهی

۱۳۷۰. شرح ادوار (با متن ادوار و زوائد الفوائد) عبدالقادربن غیبی حافظ مراغی به اهتمام تقی بینش

حجاریان، محسن. ۱۳۹۳. مکتب های کهن موسیقی ایران. تهران. نشرگوشه

مولانا، خسرو. بیتا. «اهمیت انتقال پذیری گام بالقوه در سازهای زهی دستان دار»

– ۱۳۸۱ «نمودار احساسی فواصل» فصلنامه موسیقی ماهور ش ۱۸. تهران. ماهور

.Benson,Dave 2007. Music:A Mathematical offering