شاهین مهاجری
هجا یا سیلاب
هجا عبارت از صوت و آوایی است که به واسطه آن، حرف قابلیت ادا شدن می یابد. یعنی حرف«ب» و «ت» اگر به هم پیوسته شوند کلمه«بت» را به دست میدهند. پیداست که بیان این کلمه مستلزم اختلاط مصوت با آن است. به این ترتیب«بت» به صورت کلمه قابل بیان نیست مگر آن که زیر و زبر و ضمه و فتحه و کسره و جزم و سکون و تشدید بر آن وارد شود، مثلا بُتً. پس آوا و سکون در کلماتند که باعث خوانده شدن آنها میگردند و مجموعه ترکیب یک مصوت بایک یا دو یا سه صامت را هجا می نامند .
انواع صدا در زبان فارسی
در زبان فارسی اصوات به دو دسته تقسیم می شوند :
– صامت ، مانند : ب ، ش ، ک ، …
– مصوت یا حرف صدادار ، مانند :
۳ مصوت کوتاه ، مانند : اَ
۳ مصوت بلند ، مانند : آ
انواع هجا در زبان فارسی
تعداد هجاها در هر کلمه مساوی با تعداد مصوت ها می باشد. هجاهای فارسی سه نوع است :
نوع اول: هجای کوتاه
علامت : U
حرف بیصدا + حرف صدادار کوتاه . مثال: مُ
نوع دوم : هجای بلند
علامت : –
دو حالت دارد :
حالت اول : حرف بیصدا + حرف صداداربلند . مثال: یا . سی . بو
حالت دوم : حرف بیصدا + حرف صدادار کوتاه+حرف بیصدا . مثال: مُد
نوع سوم : هجای کشیده .
علامت: -U ( معادل یک هجای بلند سپس یک هجای کوتاه )
سه حالت دارد:
حالت اول :حرف بیصدا + حرف صدادار کوتاه+حرف بیصدا+حرف بیصدا . مثال: دُرد . بُرد . خـِشت
حالت دوم : حرف بیصدا + حرف صداداربلند+حرف بیصدا . مثال: یاد . سیب . بود
حالت سوم : حرف بیصدا + حرف صداداربلند + حرف بیصدا + حرف بیصدا . مثال: تافت . ریخت . سوخت
معمولا یک هجای بلند با دو هجای کوتاه برابر است. اما عامل دیگری که دخیل در کمیت هجایی است، تکیه میباشد که سب قوت و ضعف اصوات میگردد و بر وزن تاثیر مینهد. (شیوه نوشتار علائم در این نوشتار از چپ به راست
می باشد)
ارکانٍٍٍ ، یادیارها یا ِپایه واژه های عروضی ، مدل افاعیل
ارکان ، یادیارها و پایه واژه ها عروضی ، الگو ها و اساس قرارگیری هجا درکلمات می باشند که مدل افاعیل را بوجود می آورند.
آرایش ارکان عروضی مختلف در کنار یکدیگر اوزان یا بحور عروضی را ایجاد می کند . مثلا این مصراع حافظ :
« که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکلها»
فـَعـولـُن فـَعـولـُن فـَعـولـُن فَعَل (وزن حماسی شاهنامه ) :
U – – U – – U – – U -کنون گر به دریا چو ماهی شوی
و یا همچو شب در سیاهی شوی
مـَفاعیلـُن مـَفاعیلـُن | مـَفاعیلـُن مـَفاعیلـُن :
U – – – U – – – U – – – U – – –
سحر با باد میگفتم حدیث آرزومندی
خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی
مـَفاعیلـُنمـَفاعیلـُنفـَعولُن (وزن دوبیتی و فرهادوشیرین از نظامی):
U – – – U – – – U – –
بگفتا جانفروشی از ادب نیست
بگفت از عشقبازان این عجب نیست
فاعـِلاتـُن فاعـِلاتـُن فاعـِلاتـُن فاعـِلـُن :
– U – – – U – – – U – – – U –
بر نیامد از تمنای لبت کامم هنوز
بر امید جام لعلت دردیآشامم هنوز
تاثیر وزن شعر بر شنونده
میتوان از این گفته حافظ که فرمود : کی شعرتر انگیزد خاطر که حزین باشد؟
-چنین استنباط نمود که علی القاعده«شعرتر» کلامی است که در اثر شنیدن آن«خاطر محزون» تغییر حالت یافته و شادمان میشود. اکنون باید دید آنچه سبب تغییر احوال درونی شنونده یک شعر میشود ریشه در کجا دارد؟ در مفهوم کلمات و محتوای ترکیبها؟ و یا در ساختار شعر و آهنگ کلمات و ارتعاشی که از خوانده شدن این کلمات در فضای ذهن شنونده پدیدار میشود؟
بررسی ادب ایران این اندیشه را تقویت میکند که وزن و ضرب و غالب ویژگی هایی که امروزه در مغرب زمین از لوازم
موسیقی شمرده میشود، در شعر فارسی از مشترکات میان شعر و موسیقی به شمار می آید. حتی شاید بتوان گفت که از لوازم شعر فارسی ضرب و آهنگ میباشد و بدون ضرب و آهنگ که مندرج در وزن و در ساختار شعر است، شعر فارسی واقعیت خود را از دست.میدهد. این وزن و ضرب و آهنگ که در ساختار درونی شعر موج میزند خود به تنهایی برای ایجاد اثر در وجود شنونده شعر عامل مهمی است، اعم از آن که شعر دارای مفهوم نیرومندی باشد یا نباشد.
پس در بررسی شعر فارسی، پژوهنده نه فقط با فن معانی که مرتبط با محتوای پیام و معنی کلی و جزئی کلمات است سر و کار دارد، بلکه با فن موسیقی که ناظر بر ساختار شعر است نیز سر و کار پیدا میکند. ساختار شعر فارسی مانند سیم های تار و سه تار و چنگ است که وقتی خوانده شوند به ارتعاش در می آیند و از اثر آن ارتعاش، موسیقی و آهنگی در فضای ذهن خواننده پدیدار میشود و احوال درونی او را دگرگون میسازد. به این ترتیب موسیقی درونی شعر فارسی میتواند به تنهایی به تغییر احوال خواننده منجر شود و او را غمزده یا شادمان، مست یا مخمور، مشتاق یا
بی تاب نموده، و خاطر حزین را شادمان سازد.
کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد
اشاره شاعر به درون و حالات روحی خویش، مگر از خاطر و درون غمگین می شود شعری پر طرب و روح افزا تراوش کند!
لطفا در معانی اشعار هم به قاعده و یا حتی بیشتر از آنچه که در موسیقی دقت می کنید، دقت کنید!
سپاسگزار از مطالب زیبایتان
من هم لذت بردم.ای کاش جدول بالا خوانا بود.
http://www.iranschools.com/Music_Shajarian_AstaneJanan.html
بسیار عالی و ممنون
بسیار عالی بود. سپاس از اطلاعات مفید و ارزنده تان
موفق باشید