شاید تنها ساخت سرود «ای ایران» کافی بود تا نام روح الله خالقی را در موسیقی ایران جاودان سازد. ولی خالقی نه تنها سازنده این سرود، بلکه آفریننده دهها اثر به یادماندنی دیگر مانند «حالا چرا»، «می ناب» و «رنگارنگ» است؛ بنیانگذار هنرستان موسیقی ملی و نویسنده دهها مقاله و چندین کتاب پژوهشی در زمینه تاریخ و تئوری موسیقی ایرانی است.
آموختن موسیقی
روح الله خالقی در سال ۱۲۸۵ خورشیدی در کرمان متولد شد. موسیقی را با تار آغاز کرد و سپس نزد میرزا رحیم کمانچه کش به فراگیری ویلن مشغول شد. مدتی هم نزد رضا محجوبی آموزش دید و در سال ۱۳۰۲ وارد مدرسه موسیقی وزیری شد.
خالقی در این مدرسهء نوبنیاد، نزد علینقی وزیری که به تازگی از اروپا بازگشته بود، آموختن شیوه صحیح ویلن نوازی و تئوری موسیقی را آغاز کرد. مدتی هم به عنوان نوازنده ویلن با ارکستر مدرسه همکاری داشت و به پیشنهاد وزیری، علاوه بر مطالعه کتاب های هارمونی ربر و دبوا، از راه نامه نگاری با دانشگاهی در پاریس، رشته های هارمونی و سازشناسی را کار کرد. کوشش های پی گیر خالقی برای رفتن به اروپا و آمریکا برای فراگیری جدی این رشته ها به جایی نرسید.
خالقی از نوزده سالگی به تدریس ویلن و تئوری موسیقی در مدرسه موسیقی وزیری مشغول شد و به موازات آن، در دانشسرای عالی تحصیلات خود را تا دریافت لیسانس در رشته زبان و ادبیات پارسی ادامه داد.
پایه گذاری انجمن و هنرستان موسیقی ملی
خالقی در ۱۳۲۳ با همکاری تعدادی از دیگر هنرمندان، «انجمن دوستداران موسیقی ملی» را تشکیل داد. این انجمن کنسرت هایی را برگزار کرد که مورد توجه دوستداران موسیقی ایرانی قرار گرفت. خالقی در نهایت در سال ۱۳۲۸ در زمانی که تدریس موسیقی ایرانی از برنامه کار هنرستان موسیقی (کنسرواتوار تهران) حذف شده بود هنرستان موسیقی ملی را تشکیل داد.
فریدون ناصری در مقاله ای که در آذر ۱۳۶۹ در مجله توقیف شده «گردون» نوشت اشاره کرد: «خالقی به مدد یک برنامه ریزی صحیح و منطقی و با تمام نیرو و توانی که داشت کمر به تربیت موسیقی دانان جوان بست و در زمانی نه چندان طولانی موفق شد چهره والایی از موسیقی ملی و تحصیل کرده های آن معرفی کند. گروه کثیری از هنرمندان معاصر موسیقی ایران دانش آموخته همین هنرستان هستند و برای موفقیت بنیانگذار آن، شاهدی زنده اند.»
فعالیت در رادیو تهران
روح الله خالقی تا سال ۱۳۳۸ ریاست هنرستان موسیقی ملی را به عهده داشت و پس از کناره گیری از این سمت، در رادیو تهران فعالیت های خود را ادامه داد. رهبری ارکستر گلها، تهیه و اجرای دو برنامه «یادی از هنرمندان» و «ساز و سخن»، تنظیم آثار عارف قزوینی و علی اکبر شیدا برای ارکستر، از جمله فعالیت های خالقی در رادیو تهران بود. خالقی مدتی هم مدیریت مجله های چنگ و پیام نوین را نیز به عهده داشت.
ایده های موسیقایی
ساسان سپنتا در کتاب «چشم انداز موسیقی ایران» می نویسد: «فعالیت اصلی خالقی در موسیقی، آهنگسازی بود. او در آهنگسازی از سبک استادش علینقی وزیری پیروی می کرد و آهنگ های خود را با هماهنگی برای ارکستر می نوشت. خالقی معتقد بود وزن در موسیقی ایرانی باعث تحرک است و از سوی دیگر اگر قطعه موسیقی به صورت چندصدایی نوشته شود حزن و اندوه و یکنواختی آن کاهش می یابد. خود او با مطالعه در آثار وزیری (پیشگام چندصدایی در موسیقی ایرانی) و تجربیات شخصی روشهایی را برای هماهنگ کردن موسیقی ایرانی یافته بود و به کار می بست. نخستین کتاب اصول هارمونی نیز به کوشش او به زبان فارسی برگردان و منتشر شد.»
خالقی، خود در کتاب «هماهنگی موسیقی» که در سال ۱۳۲۰ در تهران به چاپ رسید می نویسد: «فن هماهنگی در موسیقی ما سابقه نداشته و این علم را اروپاییان پس از تجربیات بسیار از روی موازین علمی از طبیعت استخراج کرده و بر لطف و ملاحت موسیقی بسی افزوده اند و به طوری که تجربه شده است با توجه به ویژگی های موسیقی ما که اهل فن از آن بهره دارند کاملا برای موسیقی ایرانی هم مناسب و مفید است.
کار ما به مراتب مشکل تر از کسانی است که در کشورهای دیگر این فن را اعمال می کنند زیرا موسیقی هماهنگ در مغرب زمین صدها سال سابقه دارد ولی در کشور ما دوران آن بسیار کوتاه است و هنوز توده ملت که سهل است اشخاص تحصیل کرده نیز متوجه لطف این نکات نیستند. ما باید به تدریج از آنچه مطلوب تر و مطبوع تر است شروع کنیم و در بادی امر خود را تابع موسیقی دانان معاصر اروپا قرار ندهیم بلکه بیشتر باید از موسیقی دانان کلاسیک پیروی کنیم و در اثر گذشت زمان ذوق ها را راهنمایی و مردم را متوجه درک لذت نغمه های هماهنگ نماییم.»
آثار روح الله خالقی
آثار موسیقایی خالقی را شاید بتوان در چهار گروه، کارهای باکلام ، آهنگ های بدون کلام ، سرودها و اتوده های آموزشی رده بندی کرد. آثار پژوهشی او هم علاوه بر تعداد زیادی مقاله، سه کتاب به نام های «سرگذشت موسیقی ایران» ، «نظری به موسیقی»، و «موسیقی ایران» است.
میراث خالقی
روح الله خالقی در ۲۱ آبان ۱۳۴۴ بر اثر بیماری زخم معده در یکی از بیمارستان های شهر سالزبورگ در اتریش درگذشت. از خالقی سه فرزند به یادگار مانده که از بین آنها، گلنوش خالقی در زمینه موسیقی فعال است. گلنوش دانش آموخته هنرستان موسیقی ملی و هنرستان عالی موسیقی در رشته پیانو، کالج اوبرلین و دانشگاه ویسکانسین در رشته رهبری کُر است. در واپسین سال های پیش از انقلاب رهبری گروه کُر رادیو و تلویزیون ملی ایران (هم آوازان) را در دست داشت و چند سال پس از مهاجرت به آمریکا، در سال ۱۳۶۴ ارکستر روح الله خالقی را در واشینگتن پایه گذاری کرد که متاسفانه پس از چند سال به علت مشکلات مالی منحل شد.
گلنوش در سال ۱۳۶۹ در بیست و پنجمین سالروز درگذشت پدرش به ایران سفر کرد و درصدد بود برنامه هایی را به یاد پدرش به اجرا درآورد ولی مقامات به دلیل زن بودن، به وی اجازه رهبری ارکستر ندادند. گلنوش در آن سفر، دو کاست با عنوان «می ناب» منتشر کرد. در این آلبوم تعدادی از مشهورترین آثار خالقی با تنظیمی تازه برای ارکستر، آواز گروهی و آواز (تکخوان: کاوه دیلمی) ارائه شده است. گلنوش مدتی است که مرکز هنری روح الله خالقی (موسوم به RKAC ) را در واشینگتن تشکیل داده که هدف اصلی آن، حفظ و اشاعه آثار روح الله خالقی است.
بشنوید این گفتگو را از رادیو زمانه
به تازگی توسط موسسه فرهنگی هنری ماهور، چهار سی دی به کوشش گلنوش خالقی از اجرای اصلی آثار روح الله خالقی به بازار عرضه شده است.
گفتگو با گلنوش خالقی
با گلنوش خالقی گفتگویی کردم و در ابتدا از او درباره همین چهار سی دی پرسیدم چرا که تنها آن دسته از کارهای آوازی روح الله خالقی در آلبوم گنجانده شده که توسط خوانندگان مرد خوانده شده باشند و تکلیف آن دسته از کارهای خالقی که با صدای خوانندگان زن اجرا شده روشن نیست. گلنوش چنین گفت:
گلنوش خالقی (عکس از بهروز جمالی)
به قطعاتی که توسط خوانندگان زن خوانده شده به دلیل محدودیت هایی که برای خوانندگان زن در ایران وجود دارد اجازه پخش نمی دهند. به همین دلیل ما این آثار را به آمریکا آورده ایم تا بتوانیم در اینجا پخش کنیم. »
– این کارها در چه زمانی منتشر خواهند شد؟
در طول سال ۲۰۰۷.
– این قطعات را چه خوانندگانی اجرا کرده اند؟
پوران، الهه، مرضیه، پروین و فکر کنم یک قطعه هم با صدای خانم بهار.
– شما موفق شدید در آمریکا به مناسبت صدمین سال تولد روح الله خالقی برنامه ای برگزار کنید؟
ما در تدارک یک برنامه در سان فرانسیسکو هستیم ولی امکان دارد که در همین صدمین سال تولد روح الله خالقی اتفاق نیفتد.
– اجراکنندگان چه کسانی خواهند بود؟
آنچه فعلاً در نظر داریم بخشی به صورت مالتی مدیا (عکس و ویدئو) خواهد بود. در فکر هستیم که یک ارکستر و کُر هم ترتیب دهیم که چند قطعه از پدرم اجرا شود.
– در دهه ۱۹۸۰ بود که ارکستر روح الله خالقی را پایه گذاری کردید ولی پس از چند سال به دلیل مشکلات اقتصادی ارکستر منحل شد. آیا برای صدمین سال تولد خالقی امکانی نبود که دست کم برای اجرای یک برنامه آن ارکستر را مجدداً تشکیل دهید؟
مشکلات اقتصادی متاسفانه هنوز هم وجود دارد ولی اگر پشتیبانی به اندازه کافی صورت گیرد در این فکر هستم که ارکستر را دوباره تاسیس کنم.
– شما از سوی ایرانیان مقیم شرق آمریکا واکنشی دیده اید که مایل به پشتیبانی از این پروژه باشند؟
خیلی علاقه مند هستند و می گویند چرا اینکار را نمی کنم ولی متاسفانه اغلب اشخاص فقط تشویق می کنند. وقتی از آنها می خواهیم که پا جلو بگذارند و کمک کنند همه یا گرفتارند یا وقت ندارند. متاسفانه این مشکلات همیشه در جامعه ما وجود دارد که کارهایی را که افراد خودشان پیشنهاد می دهند و به آن علاقه مندند صرفاً از آن حرف می زنند. مشکل اساسی ای کار فقط مسئله اقتصادی نیست. برای انجام چنین کاری به یک تیم نیاز است که وقت گذاشته شود و همکاری کنند. این همیشه عملی نیست. دلیلی که این برنامه در سانفرانسیسکو اجرا خواهد شد هم این است که یک تعداد ایرانیان علاقه مند در آنجا چنین فعالیت هایی دارند. سازمانی حامی از طرف دولت وجود ندارد که بتوان این کارها را انجام دهد. خود جوانها باید دست به کار شوند.
– فکر می کنم چند ماه پیش بود که برنامه ای در بزرگداشت روح الله خالقی در یکی از دانشگاه های تهران برگزار شد که بر سر آن جنجال زیادی به پا شد و حتا روزنامه «جمهوری اسلامی» نوشت که چرا برای یک موسیقی دان بهایی مراسم بزرگداشت گرفته می شود. قضیه از چه قرار بود؟
مقاله ای که در روزنامه جمهوری اسلامی به چاپ رسید سراپا اشتباه بود چون اساساً مراسمی برگزار نشد. برنامه قرار بود در ۲۸ آذر برگزار شود و زمانی که مقاله چاپ شد برنامه اجرا نشده بود. به دلیل هجویاتی که اینها درباره پدرم، همسرم و خود من نوشته بودند این برنامه بطور کامل کنسل شد و هنوز هم اجرا نشده است. ما تکذیب نامه ای به روزنامه جمهوری اسلامی فرستادیم که نمی دانم چاپ خواهند کرد یا نه. مجله «هنر و موسیقی» در شماره آینده اش آنرا چاپ خواهد کرد. مقاله سرشار از اشتباه بود از جمله اینکه پدر من اصلاً بهایی نبود. اینها ظاهراً هرچند وقت یکبار به کسی بند می کنند و می خواهند جلوی فعالیت های هنری اشخاص را بگیرند. حال چرا؟ من نمی دانم. به هر حال برگزارکنندگان برنامه به علت وحشتی که داشتند آنرا کنسل کرده اند. تا ببینیم بعداً چه خواهد شد.
سلام بر همگی
آقای اکبرزاده از مطلب خوب شما ممنونم.خواستم یادی هم از رهی معیری عزیز بکنم ..دیروز هم سالروز تولد روان شاد رهی معیری بود.
یاد هردو بخیر
راستی رهی هم دوسال دیگر صدساله می شود…
ز سوز سینه او را همرهی کن
چو دیدی عاشقی یاد رهی کن
ba arze salam.mstislav rostropovich ostooreye violoncello 3 rooz pish dar 27 april dargozasht,ja dasht matlabi ro dar morede oon dar site gharar midadid.ba tashakor
مرسی
پایدار و مستدام باشید
درود بر روح بزرگوار پدر موسیقی ایران زمین که با سرود نام ایران زمین این وطن بزرگ را جاودانه کرد .
یادش گرامی و نامش هشیشه جاویدان باد.
بر سر مزار پاکش در ظهیر الدوله همیشه دعا میکنیم.
به گمان من یکی از کتابهای بسیار خوب و شاید تنها کتابی که به شکلی موجز و دقیق تمامی زوایای زندگی کاری و شخصی مرحوم خالقی را انعکاس داده است،کتابی است که آقای مختاباد(سید ابوالحسن) نوشته و انتشارات امیر کبیر اوایل سال ۱۳۸۹ در ۱۷۰ صفحه منتشر کرده است