سالی بدون همایونپور (۳)

همایون­پور از جمله معدود خوانندگانی بود که نه مقلد و پیرو، بلکه مبدع و پیشرو بود. کسی بود که با طرح استفاده از ملودی­های فوکلور و بهره­گیری از آ­ن­ها در هیأتی فاخر، نام خود را در بین چند خواننده تأثیرگذار قرار داد. عمده کلام­گذاری­ها بر روی ملودی­های بومی و حتی تنظیم­های آن­ها کار خود همایون­پور بود. نمونه بارز این طراحی را می­توان در نغمه بیستون (ای گل چه زیبایی) یافت. این آهنگ ملهم از آهنگ کردی با مطلع «آی برار چه هاتی» بود که همایون­پور در کودکی آن را شنیده و حتی خواندن آن­را از نخستین تجربه­های کودکی خود می­دانست.

همایون­پور خود پس از جست­وجو در اشعار کلاسیک و نوین شعری را بر روی این آهنگ بر می­گزیند که به زعم خود بیشترین سازگاری را با واقعیت ملودی و زیبایی­شناسی زمانه خود داشته باشد. شعری از «عبدالله جوانشیر» را بر می­گزیند که سال­ها زبان­زد عام و خاص بود، تا جایی که صفحه این اثر از پرفروش­ترین صفحات زمانه محسوب می­شد. هر کجا می­رفت وی را به عنوان خواننده این اثر نشانه می­کردند و حتی در محافل خصوصی برای وادار کردن وی به خواندن، نغمه این ترانه را با ساز می­نواختند. هم­چنانه که ابوالحسن صبا و حسن کسایی در محفل خصوصی به سال ۱۳۳۵ با نی و سه­تار به استقبال این ترانه رفتند. اثری که به واقع یکی از نمونه­های اعلای تلفیق شعر و موسیقی در سده اخیر محسوب می­شود.

صفحه بیستون همراه با آوازی در افشاری

اما در این­جا نمی­توان از ترانه معروف نوای چوپان [/ بچه چوپان] گذر کرد. ترانه­ای که سال­های سال زبان­زد عام و خاص بود و اجراهایی متفاوتی از آن به عمل آمد. این آهنگ در اصل تمی محلی بود که همایو­ن­پور ضمن بازسازی، آن­را به شکل­های مختلف و با ارکستر­ها مختلف خواند. نخستین­بار در سال ۱۳۲۹ با شعری از «هوشنگ شهابی» با مطلع «به وقت سحر که چشمک زند ستاره به آسمان­ها / شود آبی آسمان روشنی دود، سوی بوستان­ها»، (احتمالاً) به همراهی ارکستر ابراهیم منصوری اجرا و بار دوم آ­ن­را در سال ۱۳۳۷ با شعری از «محمود ثنایی» متخلص به شهرآشوب («محمود ثنایی» (متخلص به شهرآشوب) متولد ۱۳۰۳ در اصفهان، درگذشت آذر ۱۳۶۱. از دیگر ترانه­­های وی می­توان به اثر معروف ساز شکسته ( دیگر از تو بانگ طرب / کی برخیزد نیمه شب ) با صدا و آهنگ بانو دلکش اشاره کرد.) با ارکستری به رهبری حسین یاحقی اجرا کرد که اجرای آن آشوبی در بین مردم ایجاد کرد، تا جایی­که به گفته مسئولان رادیو پخش مجدد آن کمتر در مورد ترانه­ای رخ داد.

بسیاری از مردم تا اسم نوای چوپان را می­شنیدند مانند همایون­پور آن­را زمزمه می­کردند: به شب، لحظه­ای که در، دامن افق، سرکش از ستاره / کند با فسونگری، سوی عاشقان، هر زمان نظاره . شبان با نوای نی، گویدت خوش از، کوه و از کناره / که از کس نشانه، در این گردش زمانه، کجا مانده جاودانه . اگر همایون­پور تنها همین اثر در کارنامه خود باقی می­گذارد، نام وی هم­چنان بر تارک تاریخ آواز ایران باقی می­ماند.

نوای چوپان با صدای همایون­پور

البته بعدها این آهنگ دستخوش برداشت­های سیاسی و انقلابی نیز گشت، تا جایی که گروه موسیقی «آفتاب‌کاران جنگل» به سرپرستی «اسنفدیار منفردازه» [احتمالاً با شعری از بیژن جزنی] تنظیم و کلام گذاری مجدد و در سال ۱۳۵۶ اجرا و پخش شد. سرودی بسیار تأثیرگذار و جذاب که بسیاری از انقلابیون در آن زمان ملودی آن را با سوت می­نواختند.

«سرودی که آیندگان و دل‌شکستگان را بشارت روییدن سحر و لبخند آزادی می‌داد و با موج چشمه و آهو، از ستیز ستاره می‌گفت و از کبوتری که تمام شب در پرواز بود و شاخه‌ای سرخ و گرده‌افشان بر لب داشت.» سرود خون ارغوان‌ها از این قرار است: زده شعله بر چمن در شب وطن خون ارغوان­ها / تو ای بانگ شورافکن تا سحر بزن شعله تا کران­ها . که در خون خستگان، دل شکستگان، آرمیده طوفان / به آیندگان نگر در زمان نگر . قفس را بسوزان، رها کن پرندگان را، بشارت­دهندگان را / که لبخند آزادی خوشه شادی با سحر بروید.

خون ارغوان­ها (گروه آفتاب­کاران)

دیگر اثر مشهور فوکلوریکال همایون­پور ترانه بختیاری – لری است که وی عین آن­را البته با اندکی تصرف در شعر و گویش (گویش همایون­پور استانده و شهری­تر است) اجرا کرده است.

بشنویید این ترانه را

شعر این اثر از این قرار است: هر کجا سنگ گپی ماله لرونه / هر کجا لر بچه شیرین زبونه . ای دایه دایه جونم هم گل خوبون می سونوم / ای دایی دایی مستم زان گل دو سر من دستم . بی خبر دیدم تو را از رنج و زحمت روزی / که تو هم یک دم چون من از درد و محنت روزی . کردی زبس بد تو با من غمزه و نازه و مستانه / جانم برون شد از غم پر شده از غم پیمانه ( برگردان عبارات نخستین به این ترتیب است: هر جا سنگ بزرگ و [کار دشوار] است بدانید حتما یک لری در آن­جا حضور دارد. لر هر کجا برود شیرین زبانی خود را بهمراه دارد. دایه جانم! می­روم گل زیبایی را می­یابم. ای دایه من اراده کنم یک گل عجیب در دستم ظاهر می شود …)

آثار فوکلوریکال همایون­پور الگوی بسیار خوبی برای بسط و گسترش ترانه و تم­های محلی در هیأت ارکسترال است. به طور نمونه همین ایده و طراحی ذکر شده بعدها مورد الهام استاد مرتضی حنانه قرار گرفت و بر اساس همین اثر همایون­پور، حنانه اثری را در دهه ۵۰ با عنوان «والس بختیاری» ارائه می­دهد. البته حنانه بنا داشت (مانند استفاده «ناصر مسعودی» در اثر گیلکی آلاتی تی) از خود همایون­پور به عنوان خواننده اثر استفاده کند، اما همایون­پور به واسطه سکوت چندین ساله خود از خواندن اثر، سرباز زد و حنانه اثر را بدون کلام تنظیم و اجرا می­کند. اما اصل اثر مبتنی بر همان اجرای همایون­پور است.

والس بختیاری اثر مرتضی حنانه

همایون­پور همچین اثری را ملهم از تم معروف کردی (به نام ورگیری) با کلام «جلال­الدین اعتمادی» با عنوان بی­قرار در ابوعطا طراحی و بازسای می­کند. اثری با این مطلع «کَردی از هجرت، آخر دیوانه مرا، گشتم چون مجنون / از باده غم پر شد پیمانه، زپا افتادم اکنون». که در سال ۱۳۳۱- ۱۳۳۲ توسط ارکستر مرتضی گرگین­زاده اجرا و به وسیله کمپانی شهرزاد ضبط و پخش شد. اثری که به زعم مجله موزیک ایران مهم­ترین واقعه موسیقی سال و بهترین آهنگ محلی سال گشت. آوازه اثر به حدی بود که «سرژ آزاریان» فلیمساز ارمنی – ایرانی از همایون­پور برای بازی در فیلمی با نام «گلنساء» دعوت به عمل می­آورد.

همایون­پور ضمن بازی کوتاهی (به همراهی بازی و خوانندگی «قاسم جبلی») در این فیلم دو ترانه از آثار خود از جمله اثر «بی­قرار» را می­خواند. روزنامه اطلاعات هفتگی در مورخ ۲۱ آبان ۱۳۳۳ درباره اثر «بی­قرار» می­نویسد: اصل این آهنگ کردی و خود آن­را تنظیم و با تغییراتی آن­را اجرا کرده است؛ این اولین آهنگی است که وی را به شهرت رسانید و جزءِ معروف­­­ترین و پرفروش­ترین آهنگ­های روز بوده است، از ترانه­هایی که شهرت فراوان دارند و بر صفحه ضبط شده­اند، ترانه لیلی [ در صف خوبان چون امیری تو / بین مهرویان بی­نظیری تو ]، بچه چوپان، ای گل چه زیبایی هستند و تازه­ترین او «در کنج دلم عشق کسی خانه ندارد» را می توان نام برد.

ترانه بی­قرار

آثار محلی – فوکلور همایون­پور همواره رپرتواری مرجع محسوب می­شود. همچنان­که زمانی پورفسور کورن استاد موسیقی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه کالفرنیا همراه با تنی چند از همکاران و شاگردانش برای مطالعه و جمع­آوری موسیقی محلی به ایران آمده بود، «روبیک گریگوریان» رئیس هنرستان موسیقی، همایون­پور را بهترین مرجع این حوزه معرفی می­کند. حتی تعدادی از آهنگ­های محلی با صدای وی توسط این هیأت ضبط می­شود.

صفحه­ای به همراهی ویلون و ارکستر صبا (در دهه ۲۰)

روزنامه اطلاعات هفتگی آن­سال­ها در این­باره می­نویسد: «منوچهر همایون‌پور، جوان بیست و شش ساله‌ای که آواز روح‌پروری دارد. وی چند سالی است شهرت بسزایی به‌دست آورده و در بین هنرمندان جوان مشخص و انگشت‌نما شده است. فرزند سرهنگ همایون‌پور می‌باشد. او بیشتر ارزش هنری خود را مرهون راهنمایی‌های استاد ارجمند «ابوالحسن صبا» می‌داند و چون در بروجرد متولد شده و بیشتر کودکی خود را در نواحی غرب گذرانیده است علاقه و احاطه کاملی به آهنگ‌های محلی آن دیار دارد و با کشش‌های به‌جا و ابتکار، حق هر آهنگ را با صدای گرم و دل‌نشین خود ادا می‌کند.

دکتر کرون، استاد فن موسیقی و هنرهای زیبای دانشگاه کالیفرنیا که برای مطالعه موسیقی ایران به تهران آمده است و قصد دارد آهنگ‌های محلی ایران را جمع‌آوری کند، هنر همایون‌پور را ستوده و از او تشویق و تقدیر زیاد نموده و آتیه درخشانی را در صورت ادامه کار، برای این هنرمند جوان پیش‌بینی کرده است…»

۸ – آوازه منوچهر همایون­پور آن­هم در زمانه­­­­ای که امکان عرضه هنر از طریق رسانه­های صوتی و تصویری بسیار محدود بود، بسیار شگفت­انگیز می­نماید. اعجاب آن­جا برانگیخته می­شود که تمامی پیشگامان آواز سده اخیر همه حضور کاملی در آن عصر دارند؛ آن­جا که فروش صفحات همایون­پور بیست ساله و چند ساله با فروش صفحات کسانی چون قمر، ادیب، تاج، بدیع­زداه و … هماورد دارد! اما خواننده جوان ما درست در فصل برداشت و بارش خود برای همیشه از موسیقی رسمی وداع می­کند.

بشنویید صحبت­های قوامی درباره همایون­پور (۱۳۴۸)

دیگر برای همگان مثل روز روشن است که وی چه دلیل (در سال ۱۳۳۸)از موسیقی رسمی کناره­گیری کرد (و یا کناره­گیری کردند!). اما همین بس که به تعبیر حسین قوامی ماهی دریایی بود که حوزچه­ای مانند رادیو توان شناوری وی را نداشت.