«ترانه ای دردمند در بستر تنهایی»

بی شک آنچه که امروز به عنوان موسیقی دستگاهی ایران در دست داریم، یادگار همه رنجهای بزرگ عاشقان و سالکان این وادی غریب و ژرف بوده است که هر یک گمنام و بی نشان از یادها رفته اند و نغمه ها و زخمه هایشان امّا، در یاد و خاطرۀ نسلها و نسلها بر جای مانده است و با جان و روح مردم این سامان آمیخته گشته است. در نوای شبانان بر پهن دشت این سرزمین، در لای لای مادران، در طلوع صبح و کوچیدن، در میان کوچه ها و در بازار، در خلوتِ رازآلود عاشقان و در سماع قلندران و عارفان و در همۀ یادها و خاطرات مردم این دیار.

استاد غلامحسین بیگجه خانی یکی از چهره های درخشان و گمنام، در موسیقی این سرزمین بود. درخشان بدین روی که وی هنرمندی توانا و هنرش همانا زندگی با شرافت و انسانی وی بود و آنقدر مظلوم و بی نشان و بسانِ دیگر هنرمندان واقعی این سرزمین، صبور بر بی مهری های دوران!

غلامحسین بیگجه خانی در سال ۱۲۹۶ شمسی در محله سنجران در تبریز بدنیا آمد. که در بین اهالی تبریز به دربند «تارزن لَر» یعنی «محلّۀ نوازندگان تار» شهرت داشت. خاندان بیگجه خانی در نوازندگی تار و کمانچه شهرت داشتند. پدرش حسینقلی خان بیگجه خانی از استادان و نوازندگان صاحب نام تار در آذربایجان بود. معروف است که درویش خان درباره پدرِ غلامحسین بیگجه خانی چنین گفته است: «حسینقلی خانِ بیگجه خانی، میرزاحسینقلیِ آذربایجان است.»

حسینقلی خان بیگجه خانی ساعات زیادی از شبانه روز را به نواختن تار می گذراند و از اینروی در ذهن فرزند کوچکش نقشی از نغمه های روحبخش را بر جای میگذارد. غلامحسین بیگجه خانی از سن شش سالگی، آموختن تار را نزد پدر آغاز کرد، اما هنگامیکه بیش از چهارده سال نداشت، (۱۳۱۰ ) پدرش را بر اثر ابتلاء به سرطان حنجره از دست داد.

تحصیلات ابتدائی را در مکتب خانه فرا گرفت و بعد از فوت پدر، دو ماه نزد یکی از شاگردان پدرش بنام رضاقلی زابلی آذر به فراگیری تار پرداخت. سپس با سعی و تلاش طاقت فرسا و با استعداد و هوش سرشاری که در زمینه موسیقی داشت، به کمک صفحات سنگی قدیمی توانست با ساز اساتیدی مانند میرزا حسینقلی، درویش خان، مرتضی خان نی داود، علی اکبر شهنازی و دیگران آشنا شود و تا درجۀ بالایی از سطح نوازندگی و تسلط بر ساز ارتقاء یابد. بعدها نیز استاد غلامحسین بیگجه خانی این امکان را بدست می آورد که از محضر دو استاد برجسته موسیقی ایرانی، میر علی عسگر صادق الوعد و استاد اقبال آذر (اقبال السلطان) بهره جسته و بر ردیف موسیقی ایرانی نیز مسلط شود.

آشنایی با اقبال آذر زمانی صورت می گیرد که اقبال از تهران به تبریز باز میگردد. از آنجائیکه وی در تهران با نوازندگان برجسته ای مانند آقا میرزا حسینقلی و درویش خان و آقا میرزا عبدالله و عبدالحسین خان شهنازی و یا حاجی علی اکبر خان شهنازی همنشین بود، در تبریز نیز در جستجوی نوازندگان برجسته ای در سطح و اندازه ای در خور می باشد. از اینرو غلامحسین بیگجه خانی توسط رضاقلی زابلی آذر به اقبال معرفی می شود.

ایشان در این مورد گفته است: «بعد از میر علی عسگر مدتی هم با اقبال آذر همکاری کرده و تمام ردیفهایی که امروز میدانم و فرا گرفته ام یادگار اقبال آذر است. در سال ۱۳۱۷شمسی در حدود بیست سالگی به همراه حاج محمود فرنام به خدمت آقا ( اقبال آذر) رفتیم. در درگاه حیاط به احترام استاد کفش هایمان را کندیم و با پای برهنه وارد شدیم. خدمتکارِ آقا ما را به حیاط رهنمایی کردند و در باغچه حیاط به دورمیزی نشستیم تا آقا وارد شدند از حاجی محمود پرسید: «بودور؟» و بعد هم به بنده امر کردند که «یک رهابی بزن!» آقا بر سر ذوق آمدند و همراه با ساز بنده آوازی خواندند. بی آنکه چیزی بگویم بی وقفه نواختم و آقا هم دلمان را نشکست و خواند. با شوق و اشتیاق به خانه آمدم و تا صبح پلک بر هم نزدم و ساز نواختم.»

بشنوید پیش درآمد سه گاه ساخته بیگجه خانی را با تار خود او با همکاری محمود فرنام

در خرداد ماه ۱۳۴۷ شمسی رادیو ایران برای تجلیل از «کهنسال ترین خوانندۀ ایرانی استاد اقبال آذر» برنامه ای در افشاری و سه گاه ترتیب داد و نواری از ایشان با آواز اقبال آذر بجا مانده که در آن هنگام اقبال در سن ۱۰۴ سالگی این نوار را خوانده است.

چندی پس از تأسیس رادیو تبریز، سرپرستی ارکستر شمارۀ یک رادیو تبریز به عهدۀ وی گذارده شد و این همکاری در حدود ۲۵ سال ادامه یافت و در ضمن با برنامه هایی مانند برنامۀ کودک با رادیو تبریز به همکاری پرداخت. وی مدّت چهار سال نیز در مرکز حفظ و اشاعه موسیقی سنتی ایران به تدریس اشتغال داشت و مدّتی هم در سمت کارشناسِ موسیقی رادیو تلویزیون آذربایجان شرقی مشغول به کار بوده و عهده دار تدریس تار در کارگاه موسیقی کودکان و نوجوانان تبریز بود.

سالهایی را نیز گوشه نشین و در خلوت خویش، تنها و بی نشان! بیگجه خانی مهارت بسیاری در نواختن ضربی هایی پیچیده، رنگ ها و چهار مضراب داشت. جملات آوازی نیز بی وقفه و ظریف و جواب آوازها نیز سنجیده و بجا با زخمه هایی روشن و شفاف، تند و چالاک به گوش می رسید. ریز های متوالی و سریع و گاه همراه با لرزش، استفاده از غلت ها و تکیه هایی مرتب، تریل هایی با سرعت بالا، استفاده از ضربی های متنوع در گوشه های مختلف همراه با اندوهی پر شکوه و با وقار از ویژگیهای ساز غلامحسین بیگجه خانی بود. دردمندانه می نواخت وگاه در منتهای شوریدگی و سرخوشی مستانه با نواختی چالاک بر ساز، رقص واره های آذربایجان را لزگی ها و ترانه هایش را سرمست و شیدا وار ساز می کرد.

بشنوید پیش درآمد افشاری، ساخته بیگجه خانی را با تار خود او با همکاری محمود فرنام

استاد بیگجه خانی به مدّت نیم قرن یاری وفادار داشت و این یار کسی جز حاج محمود فرنام نبود. حاج محمود فرنام (۱۳۷۲-۱۲۷۷ ) بمدت هشتاد سال در کنار هنرمندانی چون عارف قزوینی، اقبال آذر، قمرالملوک وزیری، علی اکبرخان شهنازی، ابوالحسن صبا و غلامحسین بیگجه خانی، دایره (قاوال) نواخته است. این دو تن با ارتباطی درونی موّفق شدند به کارنامۀ موسیقی ایرانی قطعات بیاد ماندنی بسیاری اضافه نمایند.

غلامحسین بیگجه خانی در تمام طول عمرش در فقر و تنگدستی زیست و همواره با نوای سازش، عاشقانه زندگی کرد و هنر موسیقی را ارزش نهاد و هیچگاه آنرا به سادگی نگاه نکرد. درفقر زیست و در فقر جان سپرد. این خصلت او به همراهی پاکی اخلاقش در تمامی زمینه ها سبب شده بود صدای تارش شفاف و زلال باشد. علاوه بر این مضراب هایی ماهرانه و ساده و قوی داشت که صادقانه و حقیقی به گوش مشتاقان هنرش میرسید.

از استاد بیگجه خانی آثار بسیاری در زمینۀ موسیقی ایرانی و آذربایجانی بجای مانده است که از آن جمله می توان به کنسرت بیات ترک و سه گاه، شور و چهارگاه، همایون و تکنوازی تار همراه با استاد محمد رضا شجریان و تنبک جمشید محبی اشاره کرد.

ببینید نت قطعه “پیش در آمد دشتی” و همچنین “دوضربی دشتی” ساخته غلامحسین بیگجه خانی

بشنوید چهارمضراب بیات راجع، ساخته بیگجه خانی را با تار خود او با همکاری جمشید محبی از کاست “بیداد”

سرانجام زندگی پر بار و انسانی غلامحسین بیگجه خانی در ۲۴ فروردین ۱۳۶۶ به پایان رسید. گفته اند در بستر مرگ تو گویی که همچنان می نواخته است.

بشنوید دوضربی دشتی، ساخته بیگجه خانی و تنظیم محمد علی کیانی نژاد

دستی بر مضراب و پنجه بر پردۀ تار، دست راست بر سینه رها و دست چپ گویی دستۀ تار بر گرفته و در کار نواختن دردمند ترین ترانۀ زندگی پر حسرت و پر رنج خویش. افسوس که پایان زندگی پر درد استاد غلامحسین بیگجه خانی این پیر دردمند موسیقی ایران، پایان اندوهناک سرنوشت هنرمندان تنهای این سرزمین نبود.

روحش شاد و یادش گرامی باد.