نگاهی به کنسرت ˝نغمه‌های مرکب˝ (۱)

گریز از قابل پیش‌بینی بودن

یادداشت زیر نگاهی‌ است کوتاه به کنسرت ˝نغمه‌های مرکب˝ که اوّل و دوم آبان‌ماه در فرهنگسرای نیاوران برگزار شد. سعید نایب‌محمدی، آهنگساز و نوازنده‌ عود این برنامه بود که آواز مهدی امامی و تنبک و بندیر حمید قنبری او را همراهی می‌کردند.

چند سالی ست که جریانی حائز توجه در حیطه موسیقی کلاسیک ایرانی در حال پا گرفتن است که در صورت مساعد بودن پارامترهای گوناگون موثر بر آن، می‌تواند تبدیل به جریانی پرقدرت، غنی، تاثیرگذار و زاینده شود.

این جریان دارای پایه های آکادمیک و نظری قدرتمندی است که منشا آن نظریات و مقالات نظریه‌پردازانی چون ساسان فاطمی و در ادامه، تکمیل و پیگیری آن توسط دیگر نظریه‌پردازان، پژوهشگران و بالاخره هنرمندان عرصه‌ی موسیقی کلاسیک ایرانی بوده است. در این میان نباید از نظر دور داشت که این جریان، خود زاییده‌ی میراثی پربار و –در مقایسه با نظام موسیقی دستگاهی- شگفت‌انگیز است، که برای سالیان متمادی مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته‌بود: موسیقی «قدیم» ایران (پیش از صفوی).

از آنجا که این یادداشت کوتاه، جای پرداختن به مبانی این موسیقی نیست، می‌توان به طور خلاصه خصوصیات این موسیقی را چنین برشمرد: اصالت نقش “آهنگساز” نسبت به “بداهه‌پرداز″، افتراق و تعریف نقش آهنگساز و نوازنده (برخلاف سنت پس از قاجار)،استفاده از نظام باز در تضاد با نظام مدال بسته‌ دستگاهی که ضمن آزادتر کردن محتوای مدال قطعات، موجب ارتقای امکانات آنها در آهنگسازی می‌شود، استفاده از نظام ریتمیک و متریک پیچیده‌تر، اهمیت و تعیّن عنصر “فرم” که ضمن انسجام بخشیدن و پیچیدگی بیشتر به این دست آثار، موجب پدید آمدن تفکر و رویکردی کل نگرتر و عمیق‌تر در خلق قطعات می‌شود و بالاخره فرعیت یافتن مساله‌ شعر و تقید به وزن شعری و اهمیّت بیشتر خود موسیقی که یکی از نمودهای آن را می‌توان نوع تلفیق شعر و موسیقی در این آثار دانست.

خروجی موسیقایی این تفکرات، پروژه‌هایی مانند “سرخانه”، “عجملر” و “شوق نامه” بوده‌اند. در برخی از این پروژه‌ها (مانند عجملر و شوق نامه)، صرفاً بازسازی و معرفی نمونه‌های عملی و قدیمی این شیوه، و در برخی دیگر (مانند سرخانه) خلق آثار جدیدی با استفاده از اصول این گونه موسیقی مدنظر بوده است.

“نغمه‌های مرکب” را می‌توان جزو دسته‌ی دوم برشمرد و به استثنای قطعه‌ی منسوب به عبدالقادر مراغی (آمد نسیم صبحدم)، سایر قطعات از آثار سعید نایب محمدی بودند. نکته‌ای که “نغمه های مرکب” را متفاوت می‌ساخت، اجرای زنده‌ی این نوع از موسیقی بود که پیش از اینو بدین شکل در موسیقی ایران سابقه‌ای نداشت.

بخش اوّل کنسرت که هم نوازی عود و سازهای کوبه ای بود، پیشتر در آلبوم “قول و غزل” نیز منتشر شده است، امّا بخش دوم، به قطعات آهنگسازی‌شده‌ جدیدی اختصاص داشت که با همراهی مهدی امامی (خواننده)، اجرا شد و ایده های ذکر شده در آن نمود بیشتری داشت. قطعه ی اوّل، در فرم “نشید” نوشته شده بود که مبتنی بر توالی های متناوب ضربی و غیر ضربی بود و از لحاظ تنوع ریتمیک، تنوع مدال و حتی توالی اپیزودهای مختلف فرمال، جالب توجه بود.