گاه های گمشده (۵)

در اینجا نکته ای راجع به ارتباط بین گوشه های عراق افشاری و دوگاه بیات ترک قابل ذکر است. این دو گوشه از متعلقات شور در شروع شباهت های اندکی دارند. این شباهت هر چند اندک موجب شده تا استاد فرامرز پایور در اجراهای خود، در شروع دوگاه اشاراتی به عراق افشاری داشته باشند.

گوشه دوگاه را با سنتور استاد فرامرز پایور بشنوید

کنکاشی در خصوصیات پنجگاه

پنجگاه، در ردیف های ثبت شده امروزی، یک گوشه در دستگاه راست پنجگاه است. با انتخاب دستگاه راست پنجگاه فا به عنوان مبنا، نت پایان (و شاهد) این گوشه درجه پنجم (فاصله پنجم درست) دستگاه راست پنجگاه (نت دو) است و معمولا به گوشه سپهر متصل می گردد که برای اتصال به این گوشه روی درجه دوم خود (نت ر) می ایستد. در کل گوشه پنجگاه شباهت قابل توجهی با دستگاه نوا دارد.

در مورد شروع این گوشه از درجه پنجم دستگاه راست پنجگاه، نکته ای که مرتضی حنانه به آن اشاره می کند قابل تامل است: «…راست قدیمی دارای دو شعبه بوده است که یکی مبرقع و دیگر چون از درجه پنجم گام راست شروع می شده است آن را پنجگاه نامیده اند.» (صفحه ۹۲)

دو نکته از دیدگاه های مرتضی حنانه

۱) تقدم و تاخر: مرتضی حنانه در صفحه ۱۳ کتاب خود، یافتن «یک ارتباط منطقی و تئوریک بر حسب حق تقدم و تاخر بین تمام گام ها و مدها» را انگیزه اصلی تحقیقات خود عنوان می کند. وی در ادامه با اشاره به شماره های ترتیبی سه گاه ، چهارگاه و پنجگاه بیان می کند که این اعداد «به سادگی منظور قرار گرفتن چیزی را در مراحل مختلف سوم و چهارم و پنجم به ما تفهیم [می]کند.» (صفحه ۵۵) با این توضیح مرتضی حنانه به جستجوی یگاه و دوگاه در موسیقی ایرانی می پردازد. وی دستگاه ماهور را به عنوان یگاه و دستگاه شور را به عنوان دو گاه معرفی می کند.

۲) نت برجسته: مرتضی حنانه با توجه به شروع سه گاه، چهارگاه، شور (دوگاه) و ماهور (یگاه)، سیم آزاد سل در سازها را به عنوان نت برجسته معرفی می کند.

در ادامه این نکات به تفصیل مورد کنکاش قرار خواهند گرفت. در ابتدا خصوصیات ماهور و شور (به عنوان یگاه و دوگاه در مطالعات مرتضی حنانه) بررسی شده است.

کنکاشی در خصوصیات ماهور
ماهور یکی از دستگاه های موسیقی ایرانی است که از لحاظ حجم مطالب، یکی از گسترده ترین دستگاه هاست. معمولا در شروع ماهور، بعد از تاکیداتی بر روی نت پایان (برای مثال نت فا)، با یک سری جملات پایین رونده و با افتادگی و سقوط تدریجی بر روی یک فاصله چهارم پایین تر از نت پایان (نت دو) یک مکث کوتاه صورت می گیرد و پس از آن با اجرای جملاتی بالارونده دوباره به نت پایان وصل شده و پس از آن درآمد با اجرای جملاتی در محدوده یک سوم بزرگ بالاتر از نت پایان (نت لا) ادامه پیدا می کند. قابل ذکر است در شکل زیر نمایان حقیقی یک هنگام بم تر نمایش داده شده است. به عبارت دیگر در انتهای ماهور، مضراب بال کبوتر با نت دوی بالای نت پایان (درجه پنجم) نواخته می شود.