گفتگوی هارمونیک
اقلیت‌ها در موسیقی ایران
در حالی‌که کلیسای کاتولیک روم ساز ارگ بادی را برای عبادت پذیرفته و بدین صورت استفاده از آن ساز را برای آهنگسازی خارج از فضای کلیسا ممکن کرده بود، در ایران تنها آوازهای مذهبی مجاز بود. قرائت قرآن، اذان، روضه و تعزیه از جمله اجراهای موسیقی در در ایران بود که از نظر شرع مجاز بودند. اگرچه در شرع اسلام نواختن ساز به کل ممنوع بود، در موقعیت‌های خاص همچون جشن‌ها و رویدادهای گردش زندگانی از جمله عروسی‌ها به نیاز به سازهای موسیقی داشتند. در نتیجه، نواختن آلات موسیقی و دیگر حرفه‌های حرام، موقعیت شغلی برای اقلیت غیرمسلمان بود.
بدین ترتیب نوازندگی به حرفه‌ای بدل گشت که به طور نامتناسب بین اقلیت‌های مذهبی غیرمسلمان در ایران، خصوصا یهودیان و ارامنه رواج داشت.
در صحبت از نقش نامتناسب اقلیت‌ها در موسیقی ایرانی، برونو نتل، از بنیانگذاران اتنوموزیکولوژی امروز که در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ خورشیدی در ایران به تحقیق موسیقی پرداخت، با در نظر داشتن شمار کثیر مهاجران ایتالیایی و یهودی و همچنین آفریقایی تبار آمریکایی در صنعت موسیقی، وضعیت مشابهی را در ایالات متحده مشاهده می‌کند. اما از نظر نتل، در مورد ایران ملاحظه دیگری وجود داشت. به عقیده وی:
«ایرانیان به‌طور سنتی تعریف محدودتری از موسیقی دارند، زیرا بعضی اجراهای موسیقی مانند قرائت قرآن و قرائت‌های مذهبی دیگر را جزو موسیقی نمی‌دانند. برای شیعیان پایبند به شرع شنیدن بعضی از سبک‌های موسیقی به‌کل یا در برخی از زمینه‌ها توسط برخی افراد مورد سوال است. من معتقدم که نکته‌ی کلیدی درباره‌ی نقشی که اقلیت‌ها در موسیقی دارند در نیاز به‌وفق دادن بین دوگانگی مسلمانان پایبند نسبت به‌موسیقی با علاقه اکثریت جامعه به داشتن زندگی سرشار از موسیقی نهفته است. مشهودترین شاهد شاید همین باشد که خود نوازندگان اقلیتی در جامعه هستند. زندگی نوازندگان حرفه‌ای در هر دو بخش بومی و کلاسیک جدای از جامعه است. آن‌ها عقایدی دارند که با ارزش‌های اکثریت جامعه در تعارض است، رفتار اجتماعی متفاوتی دارند، و با ماندن در خانه پس از کار در تعطیلات جزئی و نیز اعتراف نکردن به اینکه موسیقی راه اصلی امرار معاش آن‌هاست، فعالیت خود را تا حدی پنهان نگاه داشته‌اند. نامحترم بودن اقلیت‌ها و موسیقی به ما در فهم این واقعیت کمک می‌کند که چرا مسلمانان شهرنشین که بعضاً در موسیقی متخصص هستند، تمایل ندارند به‌عنوان موسیقیدان حرفه‌ای شناخته شوند و بیشتر مایلند (یا دست کم تا پیش از انقلاب سال ۵۷ این بود) که به‌عنوان صاحب‌نظران هنردوست شناخته شوند.» (۳)
پیروی از حد و مرز قواعد مرسوم بر زندگی یهودیان نیز تأثیر داشت. با وجود اینکه بسیاری از خانواده‌های یهودی به اجرای موسیقی می‌پرداختند و جزو نوازندگان برجسته قرن نوزدهم ایران محسوب می‌شدند، تعداد کثیری از آنان برای حضور در دربار ایران و منازل اعیان، به‌ظاهر به‌دین اسلام گرویدند. چالانچی خان، مطرب باشی یا سردسته‌ی نوازندگان دربار فتح‌علی‌شاه قاجار (۱۲۱۳-۱۱۷۶) در اوایل قرن نوزدهم یکی از آن نوازندگان یهودی مسلمان شده بود. (۴)
همچنین جامعه یهودیان ایران یکی از اولین گروه‌های تئاتر در تهران را در اواخر دهه‌ی ۱۲۹۰ خورشیدی تأسیس کرد. در اسفند سال ۱۲۹۸، این گروه با حمایت انجمن صهیون ایران نمایشی با عنوان اردشیر (۵) و استر را در سالن گراند هتل در تهران اجرا کردند.
پی نوشت
3- Bruno Nettl, Nettl’s Elephant: On the History of Ethnomusicology (Urbana: University of Illinois Press, 2010), 191-192.
4- محسن محمدی، «رساله دوازده دستگاه، متنی ارزشمند درباره موسیقی دوره فتحعلی شاه »، فصلنامه ماهور شماره ۵۹ (۱۳۹۱) برگ ۱۳۹
5- م- نام شاه ایرانی در سنت یهودی ماقبل مسیحی است که در عهد عتیق آمده است.
۱ نظر