گفتگوی هارمونیک
چند سال بعد گروه دیگری به نام کمدی امید بنی‌اسرائیل تهران دایر شد. حدوداً در همان زمان، با پیشرفت تکنولوژی رادیو و گرامافون، نوازندگان یهودی ایرانی بخش مهمی از آن روش جدید پخش موسیقی و صحنه ضبط موسیقی در تهران شدند. نوازندگان مشهور یهودی در ایران شامل این نام‌ها بود: سلیمان روح‌افزا (۱۳۱۳-۱۲۷۸)، اولین کسی که نسخه‌ای از رپرتوار موسیقی ایرانی (ردیف) را ضبط کرد، یحیی زرپنجه (۱۳۱۰-۱۲۷۸)، و مهمتر از همه مرتضی نی‌داوود (۱۳۶۸-۱۲۷۸). (۶)
مرتضی نی‌داوود، ستاره‌ی موسیقی ایرانی
مرتضی نی‌داوود در سال ۱۲۷۸ در خانواده‌ای یهودی در تهران متولد شد. بر اساس روایتی، نام نی‌داوود حاصل ورود قانون جدید ایرانی در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم بوده‌است که بر اساس آن هر ایرانی باید یک نام خانوادگی می‌داشت. پدر مرتضی، بالاخان، با درویش‌خان نوازنده بزرگ ایرانی که معلم مرتضی هم بود، صحبت کرد. درویش‌خان به وی گفت که بایستی نی‌داوود، نام یکی از آوازهای ایرانی را برای نام خانوادگی خود برگزیند، چرا که به زمینه یهودی آن‌ها مربوط می‌شد. نی‌داوود از ترکیب نی و داوود ساخته می‌شود و بنابراین به معنی نی حضرت داوود است.
بالاخان و خانواده‌اش در حدود سال ۱۲۹۹: مردی که در سمت راست ایستاده مرتضی نی‌داوود است، زن سمت راست همسر وی، محترم آفاری، و در کنار همسرش مادر مرتضی، دبورا نشسته است.
پدر مرتضی نوازنده بود، بنابراین طبیعی بود که فرزندانش نواختن ساز را بیاموزند. مرتضی و برادرش، سلیمان، تار را برگزیدند. دیگر برادر آن‌ها، موسی، ابتدا کمانچه و بعد ویولن را انتخاب کرد. مرتضی نواختن تار را آغاز کرد و در سن شش سالگی استعداد فوق‌العاده‌ی وی در موسیقی آشکار شد. پدرش وی را به‌نزد آقا حسین‌قلی، نوازنده‌ی معروف آن زمان برد. در همان ایام، مرتضی در مدرسه‌ی آلیانس، اولین مدرسه انجمن آلیانس جهانی اسرائیلی در ایران، تحصیل می‌کرد که در سال ۱۲۷۹ در تهران تأسیس شد.
مرتضی رپرتوار موسیقی ایرانی را در عرض چند سال از آقا حسین‌قلی فرا گرفت. آقا حسین‌قلی به بالاخان توصیه کرد که مرتضی را برای ادامه مشق نزد بهترین شاگردش غلامحسین‌خان، یا همان درویش خان ببرد. درویش‌خان سبکی بدیع در نوازندگی و آهنگسازی موسیقی ایران داشت و مرتضی شروع به فراگیری سبک درویش‌خان نمود.
درویش بسیار تحت تاثیر استعداد موسیقی مرتضی قرار گرفته‌بود و بعدها به مرتضی اجازه تدریس به برخی از هنرجویان درویش داده‌شد. بعد از فوت درویش‌خان در سال ۱۳۰۵، مرتضی خان جوان مدرسه موسیقی خود را تاسیس کرد و به یاد استاد فقید خود، آن مدرسه را «درویش» نامید.
در همین ایام، شرکت گرامافون تصمیم گرفت تا صفحاتی جدید از موسیقی ایرانی ضبط کند. به دلیل وقوع جنگ جهانی اول، بیش از ده سال بود که هیچ صفحه جدیدی در ایران منتشر نشده بود و به همین خاطر، توزیع صفحات جدید متقاضیان زیادی داشت. به علاوه، هنر و اجتماع ایران تغییر کرده بود و ضبط سبک‌های جدید موسیقی امری لازم و بسیار مقبول بود.
عزرا میرحکّاک و پسران، نام شرکت یهودی نماینده‌ی گرامافون در بغداد بود که مجالس ضبطی در بغداد و تهران ترتیب داد. شاید یکی از همین خانواده‌ی حکّاک بود که مرتضی نی‌داود را کشف کرده و قرارداد ضبطی با او امضا کرد. حاصل مجلس ضبط سال ۱۳۰۵ خارق‌العاده بود. نه تنها مرتضی نی‌داود به‌ستاره‌ی موسیقی ایران بدل گشت، بلکه دو تن از شاگردانش به نام‌های ملوک ضرابی و قمرالملوک وزیری معرفی و بعدها معروف‌ترین خوانندگان زمان خود شدند.
پی نوشت
۶- Alain Chaoulli, Les musiciens juifs en Iran aux XIXè et XXè siècles (Paris: L’Harmattan, 2006), 91-101.
۱ نظر