سیاوش سحابی
با بررسی گوشه های یک دستگاه، دیده شده که نت های یادشده در جهاتی که نبودِ فاصله چهارم درست را برطرف و نهایتاً این فاصله را به وجود می آورند حرکت می کنند؛ اینها نت های متغیر هستند. این مسئله در قالب عناصر ارتباطی گوشه ها در یک دستگاه مطرح می شود. چنین روابطی نیز بطور کلی دارای «انواع» و «کارکردهای» تعریف شده می باشد که نمونه هایی از آن در بالا ذکر شد. در نظر گرفتنِ همزمانِ چنین مباحثی به اضافه موارد دیگر، منجر به لحاظ نمودن مسائلی همچون نحوه اجرا، روند ملُدی، تاکیدات و عوامل مُدال و غیره در مباحث تحلیلی می شود.
نتیجتاً صرفِ پرداختن به فواصل یک دور، بحث را به یک موضوع صرفاً تئوریک خلاصه می کند. حتی در مباحث موسیقی مقامی که در رسالات ارموی و مراغی آمده است، مبحث نحوه اجرای الحان یا همان ملُدی ها نیز، مثلاً در رفع سبب تنافر، در نظر گرفته شده است (ارموی ۱۳۸۰، ۴۳ و مراغی ۱۳۸۸، ۸۹) چه برسد به موسیقی دستگاهی که مسائل مُدال در آن دارای حواشی بسیار بیشتری است.
همچنین همانطور که در رابطه با انواع اجناس مفرد در الرساله الشرفیه به تشکیل دانگ های غیرچهارنتی یا دانگ های محدود نشده در فاصله ذی الاربع، اشاره شد و نیز عدم اتفاق نظر اغلب اساتید در بیان روند کلی یک دستگاه با استفادۀ صرفاً از دانگ های تتراکُردی، تأکید بیش از حد به استفاده از این روش را مورد سوال قرار می دهد.
برای نمونه کافیست به تبیین بستر صوتی درآمد یک دستگاه مثل سه گاه از دیدگاه اساتید دوره های مختلف مانند علینقی وزیری (وزیری، ۱۳۸۳، ۱۹۱)، روح الله خالقی (خالقی، ۱۳۷۷، ۳۲۱)، مرتضی حنانه (حنانه ۱۳۸۳، ۷۱)، مهدی برکشلی (معروفی، ۱۳۸۹، ۶۰)، هرمز فرهت (فرهت ۱۳۸۰، ۸۹)، فرهاد فخرالدینی (فخرالدینی، ۱۳۹، ۳۲۵)، مجید کیانی (کیانی، ۱۳۹۳، ۳۶)، داریوش طلائی (طلائی، ۱۳۷۲، ۵۰)، نریمان حجتی (حجتی، ۱۳۷۶، ۱۰۱)، داریوش پیرنیاکان (پیرنیاکان، ۱۳۸۰، ۱۴۰)، حسین علیزاده (علیزاده، ۱۳۹۵، ۱۸)، مصطفی کمال پورتراب (پورتراب، ۱۳۹۰، ۵۴) و دیگران رجوع کرد.
از دلایل چنین تنوعی می توان به دیدگاه های مختلف پیرامون «کاربرد مبحث هارمونی در تشکیل ادوار»، «منشاء دانستن یک گام مادر مثل مقام راست قدیم»، «مبنا قراردادن روایات مختلف»، «استفاده از دانگ های غیرتتراکردی» و یا «تلاش برای ساده سازی و دسته بندی گام ها» اشاره کرد.
از این رو محدودسازی مباحث تحلیلی و به تبع آن اعمال بسط و گسترش های ناشی از آن توسط دانگ های چهارنتی در عین داشتن فواید خاص خود می تواند سردرگمی هایی را در پی داشته باشد.
هرگز هدف از ارائه مطالب بالا رد تلاش های ارزشمند هنرمند و پژوهشگر محترم جناب ارشد تهماسبی نیست که اولاً ایشان حتماً نظرات و جواب هایی در این موارد دارند و نیز به زیبایی در انتهای کتاب، بازبودن چنین مباحثی را متذکر شده اند. همچنین باید اندیشید و این مسیر را با دانش خود تکامل بخشید و جایگاه نظری در موسیقی ایرانی را در کنار جایگاه عملی آن پرورش داد و نتایج آن را در عمل لمس نمود.
منابع
اُرموی، صفی الدّین، (۱۳۸۰)، کتاب الأدوار فی الموسیقی، به اهتمام آریو رستمی، تهران: انتشارات میراث مکتوب.
___________، (۱۳۸۵)، الرساله الشرفیه فی النسب التألیفیه، ترجمه: بابک خضرائی، تهران: فرهنگستان هنر.
پورتراب، مصطفی کمال و همکاران، (۱۳۹۰)، مبانی نظری و ساختار موسیقی ایرانی، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران.
پیرنیاکان، داریوش، (۱۳۸۰)، موسیقی دستگاهی ایران ردیف میرزا حسینقلی، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور.
تهماسبی، ارشد، (۱۳۹۸)، سیر در سیاره ها، بررسی گوشه های سیار، فواصل ممنوع و بسترهای نو. تهران: انتشارات ماهور.
حجتی، نریمان، (۱۳۷۶)، بنیان های نظری موسیقی ایرانی، چاپ دوم، تهران: مرکز نشر سمر.
حنانه، مرتضی، (۱۳۸۳)، گامهای گمشده، چاپ دوم، تهران: انتشارات سروش.
خالقی، روح الله، (۱۳۷۷)، نظری به موسیقی، چاپ چهارم، تهران: انتشارات محور.
سحابی، سیاوش، (۱۳۹۷)، «بررسی تطبیقی نحوه ارتباطات و توالی گوشه های دستگاه همایون در ردیف های میرزاعبداللّه، ابوالحسن صبا (دوره دوم ویلن) و ردیف آوازی عبدالله دوامی (نت نگاری فرامرز پایور)»، پایان نامۀ کارشناسی ارشد رشته نوازندگی موسیقی ایرانی، دانشگاه هنر.
__________، (۱۳۹۹)، «ریشه یابی روابط نت های متغیّرِ دستگاه نوا از ردیف میرزاعبدالله بر اساس مبحث اسباب تنافر»، تهران: مجله هنر موسیقی، سال ۲۳، شماره ۱۸۱، آذر-اسفند، صص ۱۳۸-۱۴۹.
سحابی، سیاوش و امامی، محمد، (۱۳۹۹)، «تأثیر اسباب تنافر بر تغییر فواصل و شکل گیری گوشه های دستگاه ماهور»، تهران: نشریه هنرهای زیبا-هنرهای نمایشی و موسیقی، دوره ۲۵، شماره ۳، پاییز، صص ۲۵-۳۴.
طلائی، داریوش، (۱۳۷۲)، نگرشی نو به تئوری موسیقی ایران، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور.
علیزاده، حسین، (۱۳۹۵)، دستور تار و سه تار، چاپ پنجم، تهران: مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور.
فخرالدینی، فرهاد، (۱۳۹۴)، تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران، چاپ سوم، تهران: انتشارات معین.
فرهت، هرمز، (۱۳۸۰)، دستگاه در موسیقی ایرانی، چاپ اول، تهران: انتشارات پارت.
کردمافی، سعید (۱۳۸۸)، «بررسی پاره ای از امکانات بالقوه مدال در موسیقی ایران»، فصلنامه موسیقی ماهور، سال دوازدهم، شماره ۴۶، زمستان، صص ۱۹-۷۲.
کیانی، مجید، (۱۳۹۳)، هفت دستگاه موسیقی ایران، چاپ سوم، تهران: انتشارات سوره مهر.
مراغی، عبدالقادر، (۱۳۸۸)، جامع الالحان، ویرایش بابک خضرائی، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران.
معروفی، موسی، (۱۳۸۹)، ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی (به همراه شرح ردیف موسیقی ایران نوشته مهدی برکشلی)، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی-هنری ماهور.
وزیری، علینقی، (۱۳۸۳)، تئوری موسیقی، چاپ سوم، تهران: انتشارات صفی علیشاه.
هدایت، مهدیقلی (۱۳۹۲)، ردیف موسیقی ایرانی به روایت مهدی صلحی. تصحیح و بازنویسی امیرحسین اسلامی، تهران: دانشگاه هنر.
۱ نظر