محمدرضا ممتازواحد
شجریان، در اجرای نخستِ بیت، پس از «گفتم به‌چشم»، تعلیقی را ایجاد می‌کند که در تکرار مجدد بیت و ادای کشش‌دارِ واژه‌ی «گوش» و به‌ویژه اجرای تحریر مکملِ شعر در آهنگِ قرچه (به‌خصوص جمله‌ی دومِ آن‌که به‌نوعی یادآور بانگِ چارواداری است!)، تا حد خیلی زیادی موفق عمل کرده است. این آواز از منظر معنی‌شناسی کاملاً وابسته به‌کلامِ آن بوده و اگر عاری از کلام بود هم‌چون جواب آوازِ مجید درخشانی، فقط تبلور احساسی و عاطفی می‌داشت.
نتیجه‌گیری
هر زبان، مبتنی بر نظام آوایی است و مشخصه‌های آوایی نظیر زیر و بمی، کشش، وزن، شدت، طنین، درنگ و عناصری مانند سکوت و نوعِ هجا، در انتقال معانی در آن زبان دخیلند. اما موسیقی، برپایه‌ی نظام فواصل است و مجموعه‌ای از عناصر صوتی (و گاه، صوت- آواها)، در انتقال معانی و پیام‌های نهفته در آن البته با تحریک در عواطف و احساسات سهیم هستند. پس، تعمیمِ نظام آوایی هر زبان (مانند زبان فارسی) در مورد هر نوع موسیقی (مثل موسیقی دستگاهی) و مشمولیتِ شاخه‌های مختلف رشته زبان‌شناسی (هم‌چون معنی‌شناسی) در خصوص موسیقی، بایستی با درنگ و تأمل بیشتری همراه باشد.
به‌زعم راقم این سطور، اولین شرط در معنی‌شناسی، توانِ بیانِ معنی ولو در حدِ فقط چند کلمه و در سطحی‌ترین برداشتِ ممکن است؛ حال آن‌که، در موسیقی دستگاهی ایران و در موسیقی بدون کلام ِ آن، این مهم در بسیاری از موارد امکان‌پذیر نیست. به‌عنوان مثال؛ یک قطعه‌ی اجراشده توسط ساز در گوشه‌ی شوشتری، حایزِ چه معنای مشخصی می‌تواند باشد؟ البته که حتماً حاملِ پیام‌هایی برای شنونده (مبتنی بر تحریکِ احساسات و عواطف او) می‌تواند باشد ولی از نظرِ معنی‌آفرینی و معنی‌افزایی، با شک و ابهام همراه است.
اما، در موسیقی دستگاهی ِ باکلام و از آنجا که موسیقی در خدمت شعر قرار می‌گیرد، شاید در برخی موارد به‌اتخاذِ معانی (البته دالّ بر مفاهیمِ کلامی و شعری) بتوان دست یازید ولی، در تمامی و یا اکثریتِ موارد اینچنین نیست. همان‌طور که در نوشتار پیشِ‌رو از نظر گذشت، با سه نمونه‌ی آوازیِ مبتنی بر ردیف دستگاهی (آوازِ محمود کریمی)، متکی بر ردیف دستگاهی (آوازِ محمدرضا شجریان) و متأثر از ردیف دستگاهی (آوازِ اکبر گلپایگانی)، استخراج معانی مشخص نه‌تنها امکان‌‌ناپذیر که حتی در برخی موارد، آواز در بیانِ لطایف نهانیِ شعر نیز با صعوبت روبه‌رو بود.
پی‌نوشت
ممتازواحد، محمدرضا. ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱. نظام نشانه- معناها در موسیقی دستگاهی ایران. مجله‌ی آنلاین موسیقی گفتگوی هارمونیک: بهمن، اسفند و فروردین (به‌صورت مجموعه یادداشت‌هایی مسلسل).
منبع
عزیزیان، یونس. ۱۴۰۰. بررسی پیوند آواشناسی و معناشناسی در موسیقی آوازی برمبنای مقایسۀ آوازهای دشتی و ماهور ردیف آوازی عبداالله دوامی: رویکرد زبانشناختی. دوفصلنامۀ علمی زبان شناخت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (مقالۀ علمی ـ پژوهشی): س ۱۲، ش ۲، پاییز و زمستان، صص ۱۰۵- ۱۲۶.
۱ نظر