درباره باغلاما (۲)

در کتاب دائره المعارف سازهای ایران تألیف محمدرضا درویشی در مورد باغلاما نظراتی تقریبا متفاوت آمده: «باغلاما در اصل ساز ملی قوم ترک و منطقه آناتولی است و در میان مردم ترک و کرد زبان ترکیه و شمال عراق رواج دارد. در چند دهه گذشته باغلاما و سازهای هم خانواده آن بیشتر توسط مهاجران کرد عراقی به آذربایجان غربی و کردستان ایران آورده شده است. گمان می رود که باغلاما و سازهای هم خانواده آن محصول تغییر و تحولی است که روی قوپوز صورت گرفته است. قوپوز، ساز مورد استفاده اوزان های قرن‌های گذشته، اجداد عاشیق ها و بخشی های ترک نژاد، بوده است. باغلاما و سازهای هم خانواده آن نقش مهمی را در انتقال فرهنگ و موسیقی ترکی به عصر حاضر ایفا کرده اند.

همانطور که ذکر شد، سازهای خانواده باغلاما محصول تغییر و تحولاتی است که در قوپوز داده شده است. بنابر برخی از روایت ها قوپوز را دده قورقود بزرگترین خنیاگر و پیر همه اوزان ها ساخته است. این ساز‌ {قوپوز} در واقع نماد ولایت و جد بزرگ ایل بوده و به عنوان قدرت دهنده ایل باعث اتحاد و و برابری میان مردمان می شده، روح های خبیث را از میان ایل می رانده و فراخواننده روح های خوب و پاک بوده است. قوپوز عموماً به گروهی از سازهای زهی اطلاق می‌شده که بیش از یک وتر داشته اند.

در داستان‌های دده قورقود به نام‌های قولچا قوپوز، قورولچا قوپوز و آلچا قوپوز برمی خوریم. واژه باغلاما می تواند به مفهوم پرده بستن (دستان بندی) بر روی قوپوز و سازهای هم خانواده آن و نیز بستن و سوار کردن صفحه ساز بر روی کاسه طنینی باشد. در آناتولی سازهای خانواده باغلاما را می توان با نام های گوناگون مشاهده کرد: باقلامای بلغاری، بوزوق، جورا، ساز، چوگور، دُمبررا، دینقیر، دینقیرا، گیلبوت، گوموز، هوره ک، ایکی تئللی، قوپوز-سازی، تاکور، زیمبرا، شونقور، بوز-اوک، یئلتمه، تنبورا و… بدین ترتیب برای این خانواده از سازها واژه باغلاما یک اسم عام محسوب می شود. امروزه در آناتولی ناحیه ای یافت نمی شود که نواختن باغلاما در آن رایج نباشد؛ زیرا باغلاما از جمله سازهایی است که به صورت انفرادی نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

این ساز قابل حمل و نقل است، اندرونی است و در فضای باز کمتر نواخته می شود و نیز وسیله مناسبی برای بداهه نوازی و انتقال احساسات گوناگون است. در واقع تمام ویژگی های موسیقی خلق (Halk müsik) را دارد. اگرچه این ساز با چگور تفاوت دارد، اما گاه چگور نیز نامیده می شود. امروزه با افزایش وترها و دستان ها این ساز تکامل یافته و قابلیت های اجرایی آن افزوده شده است. نواختن باغلاما را بدون استفاده از مضراب و توسط انگشت ها، شلپه (şelpe) می گویند».

در مورد نوازندگان این ساز ارسلان کاوه چنین معتقد است که: «در ایران متأسفانه ما دیوان نواز شاخصی نمی شناسیم. استادان بسیاری هستند که این ساز را خیلی خوب می نوازند و تدریس می کنند، اما شناخته شده نیستند. در ترکیه و عراق استادانی مانند عارف ساق، چیلر دومان، موسی اروق لو و مراد بک تاش شناخته شده و شاخص اند.»