ملاحظاتی درباره تار (۳)

با توجه به نکات ذکر شده چنین به نظر می رسد که:

– ساز تار در موسیقی ایران بیش از ۳۰۰ سال قدمت ندارد.

– تارهای مورد استفاده اساتید دوره قاجاریه بسیار سبک تر و کوچک تر بوده و دارای خرک کوتاه تر، سیم نازک، مضراب کوچک، کاسه ای تخت و دسته ای با عرض کوچکتر ـ به علت یک سیم کمتر ـ بوده است.

– به علت ولیعهد نشین بودن تبریز، استفاده از موسیقی آذری و نیز ترک نژاد بودن شاهان قاجار چنین استنباط می شود که استفاده از تار در عهد قاجار از صفحات قفقاز و نخجوان به سمت مرکز ایران شیوع پیدا کرد.

– تفاوت تار آذری و تار ایرانی در نکات ذیل است: تار آذری دارای ۱۱ سیم (۶ سیم مختص انگشت گذاری، یک سیم واخوان و چهار سیم به نام سیم زنگ) و ۲۲ پرده می باشد و تنها پنج پرده اجرای فواصل ثلث پرده را به عهده دارد و دسته آن پهنتر از تار ایرانی بوده، نه گوشی دارد با کاسه طنینی پشت صاف و مضرابی از جنس شاخ گاومیش. (ستایشگر، ۱۳۷۴ : ج۱/ ۲۲۱)

– با وجود عکس هایی که اساتید قدیمِ تار نواز را به صورت تمام قد ایستاده یا نشسته نشان می دهد، این احتمال که «چون دوربین های آن روزگار روی سه پایه گذاشته شده و سرعت نیز بسیار پایین بوده پس به ناچار موضوع باید در امتداد عدسی دوربین قرار می گرفت (لطفی، ۱۳۷۸، «بنیادهای نوازندگی تار» ج۳ / ۲۳۸- ۲۳۹)» منتفی است.

– باید دانست که به علت پاره ای مسائل مانند آزاد شدن نسبی موسیقی در اواخر عهد قاجار، الگوی ساختن و نواختن تار به تدریج تغییر یافت. افرادی مانند یحیی دوم، جعفر و شاهرخ ـ که تارسازی را از قدما به خوبی فرا گرفته بودند ـ در این زمینه نقش مؤثری داشته اند (لطفی، ۱۳۷۸، « بنیادهای نوازندگی تار»، ج۳ / ۲۴۰- ۲۴۱)».

– این تغییرات شامل تبدیل پشت کاسه تار از حالت تخت به محدب، بلندتر شدن طول دسته ـ به منظور ساده تر بسته شدن و نواخته شدن پرده های مربوط به ردیف دستگاهی موسیقی ایران ـ و به تبع آن بزرگتر شدن کاسه برای جلوگیری از حالت قناسی شکل آن و صدادهی بیشتر بوده است به طوری که این ساز پاسخگوی نیازهای صوتی دوران جدید می باشد.

فهرست منابع و مراجع

۱- خالقی، روح الله؛ سرگذشت موسیقی ایران؛ تهران؛ صفی علیشاه؛ ۱۳۷۶.

۲- لطفی، محمد رضا؛ کتاب سال شیدا؛ ج ۳ ؛ تهران؛ کتاب خورشید؛ ۱۳۷۸.

۳- میرعلی نقی، سید علی رضا؛ نخستین سالنامه موسیقی ایران؛ تهران؛ مؤسسه فرهنگی نگین؛ ۱۳۷۳.

۴- کیانی، مجید؛ هفت دستگاه موسیقی ایران؛ تهران؛ مؤلف؛ ۱۳۷۱.

۵- میرعلی نقی، سید علی رضا، سالنامه موسیقی ایران؛ تهران؛ آوای باربد؛ ۱۳۸۱.

۶- پورمندان، مهران؛ دائره المعارف موسیقی کهن ایران؛ تهران؛ پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی؛ ۱۳۷۹.

۷- ستایشگر، مهدی؛ واژه نامه موسیقی ایران زمین؛ ج ۱؛ تهران؛ اطلاعات؛ ۱۳۷۴.

۸- زونیس، الا؛ ترجمه مهدی پورمحمد؛ تهران؛ پارت؛ ۱۳۷۷.

۹- منصوری، پرویز؛ سازشناسی؛ چاپ دوم؛ تهران؛ زوار؛ ۱۳۸۰.

۱۰- ملاح، حسین علی؛ فرهنگ سازها؛ تهران؛ صفی علیشاه؛ ۱۳۷۶.

۱۱- مولفان ، وزارت آموزش و پرورش؛ شناخت هنر ایران؛ سال دوم هنرستان، تهران؛ شرکت چاپ و نشر ایران؛ ۱۳۷۲.