بوی گل و افیون: دوگانه‌ی انقلاب / اصلاح (۱۳)

مؤخره

در این نوشتار، شش متن انتقادی درباره‌ی برنامه‌ی گلها در مجله‌ی موزیک ایران بررسی شد. در یک جمع‌بندیِ کلی، می‌توان با بررسی این نوشته‌ها این نکات را دریافت: به‌طور کلی، دو رویکردِ فنی/ موسیقایی و اجتماعی در نقد برنامه‌ی گلها وجود داشته است؛ هرچند نمی‌توان برخی از آنها را به‌‏راحتی از یکدیگر تفکیک کرد. هر یک از این دو رویکرد ویژگی‌هایی دارند که نشانگرِ ریشه‌ی گرایش‌های منتقدِ موسیقیِ گلها و، در مقیاسی بزرگ‌تر، موسیقیِ رادیو هستند.

نقدهای فنی و موسیقاییْ بیشتر معطوف به مواردی چون ضعف در تنظیمِ قطعات، ضعفِ فنیِ نوازندگان و خوانندگان، ضعفِ تکنوازی‌ها، نیاز به پیچیده‌ترشدنِ ساختار قطعاتِ برنامه، و کم‌رنگ‏شدنِ موسیقی در مقابل شعر در این برنامه‌ها هستند. این نقدها عموماً اصلاح‌گرایانه‌اند و به‌طور کلی، در مواجهه با این برنامه برخوردی هم‌دلانه‌تر دارند. این رویکرد، بیشتر، در نوشته‌های ساسان سپنتا و هرمز فرهت به چشم می‌خورد.

نقدهای اجتماعی بیشتر معطوف به مواردی چون صوفیانگی، تخدیری‏‌بودن و منفعل‌کنندگیِ محتوای برنامه‌ها از بُعد موسیقایی و شعری هستند. این نقدها معمولاً از نظرگاه چپ ابراز می‌شوند و ابزار تحلیلی‌شان هم وابسته به دستگاهِ فکریِ چپ است. آنها موسیقی گلها را در تناسب با وضعیت تاریخی و اجتماعیِ آن بررسی می‌کنند و، با جداکردنِ وجهِ هنریِ برنامه‌ی گلها از کارکرد اجتماعیِ آن، دومی را هدف نقدهای تند خود قرار می‌دهند.

برخلاف نقدهای دسته‌ی اول، این نقدها خواهان انقلاب و تحول بنیادین در برنامه‌ی گلها هستند و حتی رویکرد «صوفیانه» و «تخدیری» گلها را متأثر از شکست‌های سیاسیِ جنبش‌های مدنی و سیاسی در دهه‌های بیست و سی می‌دانند. این رویکرد بیشتر در نوشته‌های علی‌محمد رشیدی به‌چشم می‌خورد؛ هرچند که مشابه‌هایی در نوشته‌های دیگرِ مجله در نقد موسیقی رادیو (نه برنامه‌ی گلها) دارد.

نکته‌ی آخر، که نیازمند بررسی و پژوهش‌های دیگری است، شباهت‌های این نقدها با نظرات و نقدهای اهالیِ جنبش احیاء و همچنین چاووشی‌ها در دهه‌های چهل تا شصت است. در نگاهی کلی، به نظر می‌رسد که برخی از نقدهای موزیک ایران بر برنامه‌ی گلها شباهت‌های قابل‌توجهی با نقدهای متأخرتر درباره‌ی این برنامه دارد. از این جهت، به نظر می‌رسد که می‌توان طلیعه‌ی اتفاق‌های بعدی در حوزه‌ی موسیقی کلاسیک ایرانی را، مانند تأسیس ارکستر فارابی یا جریان‌های موسیقایی دهه‌ی پنجاه و شصت، در این نوشته‌ها جُست.

مراجع

استادسیس

۱۳۳۸     «موسیقی رادیو»، موزیک ایران، شماره‏ ۸۸: ۱۳-۱۵.

استوار، هوشنگ

۱۳۳۹     «موسیقی سالم در محیط بیمار»، موزیک ایران، شماره‏ ۱۰۱: ۲۱-۲۲.

اسماعیلی، علیرضا، خانیکی، هادی، علی‌اکبربایگی، علی‌اکبر، و دیگران.

۱۳۷۱      اسنادی از تاریخچه‌ی رادیو (۱۳۱۸- ۱۳۴۵ ه. ش.)، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.

بی‌نام

۱۳۳۶     «ارکستر گلها»، موزیک ایران، شماره‏ ۶۶: ۱۸، ۳۷.

۱۳۳۷     «از انتقاد چه مفاهیمی را درک می‌کنیم؟»، موزیک ایران، شماره ۸۰: ۳-۴، ۴۳.

۱۳۳۹     «… و این هم حرفی است!»، موزیک ایران، شماره ۱۰۴: ۲۰، ۲۴.

حسابگر

۱۳۳۹الف           «دودوتا پنج‌تا»، موزیک ایران، شماره‏ ۱۰۱: ۲۵-۲۶.

۱۳۳۹ب «دودوتا پنج‌تا»، موزیک ایران، شماره‏ ۱۰۵: ۲۸-۲۹.

خالقی، روح‌الله، تجویدی، علی، معروفی، جواد

۱۳۴۰     «برنامه گلهای رادیو»، موزیک ایران، شماره‏ ۱۱۲: ۷-۸، ۲۸.

رشدیه، هرمز

۱۳۳۹     «برخورد عقاید و آراء: عوامل اجتماعی انحطاط در موسیقی ایران»، موزیک ایران، شماره‏ ۹۵: ۱۷-۲۰، ۲۳-۲۴.

رشیدی، ع. م.

۱۳۳۷الف           «تحول یا انحراف؟»، موزیک ایران، شماره ۷۳: ۴-۵.

۱۳۳۷ب «علل اجتماعی انحراف موسیقی ایران»، موزیک ایران، شماره ۸۱: ۳-۴، ۴۳، ۴۱.

۱۳۳۸     «بوی گل یا بوی افیون»، موزیک ایران، شماره‏ ۸۳: ۳-۴.

رشیدی، علی‌محمد

۱۳۳۹     «ترانه‌سرایی در ایران»،  کتاب ماهور: مجموعه مقالات موسیقی (جلد ۱)، ۳۱-۳۸.

رشیدی، علیمحمد، مفتاح، مهدی، و دیگران

۱۳۳۹     موزیک ایران، شماره‏ ۱۰۵: ۱۱-۲۴، ۲۴.

سپنتا، ساسان

۱۳۴۰     «برنامه‌ی گلهای رادیو»، موزیک ایران، شماره‏ ۱۱۳: ۱۷-۱۸.

صفوت، داریوش

۱۳۳۷     «درگذشت انسانی که از پیش مرده بود»، موزیک ایران، شماره ۸۲: ۳-۴، ۳۶-۳۷.

فاطمی، ساسان

۱۳۹۲     پیدایش موسیقی مردم‌پسند در ایران: تأملی بر مفاهیم کلاسیک، مردمی، مردم‌پسند، تهران: ماهور.

فرهت، هرمز

۱۳۳۷     «این موسیقی عجیب»، موزیک ایران، شماره‏ ۷۷: ۳-۴، ۴۳-۴۴.

فیاض، محمدرضا

۱۳۹۴     تا بردمیدن گلها: مطالعه‌ی جامعه‌شناختی موسیقی در ایران از سپیده‌دم تجدد تا ۱۳۳۴، تهران: سوره‌ مهر.

کوثری، مجتبی، کوثری، مسعود

۱۳۹۱      رادیو و موسیقی، تهران: دریچه‌ی نو.

لوییزُن، جین

۱۳۸۸     «گلهای آواز و موسیقی ایرانی: داود پیرنیا و آغاز برنامه‌های گلها»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، مترجم: محمدرضا پورجعفری، شماره ۴۴: ۱۰۹-۱۲۵.

مهاجر، شهروز (به‌کوشش)

۱۳۹۶     تاریخ‌نگاری هنر، با نگاهی به نقد و نگاشت هنر تجسمی نوگرا در ایران، تهران: حرفه‌هنرمند.

Lewisohn, Jane

۲۰۱۵      “Conservation of the Iranian Golha Radio Programmes and the Heritage of Persian Classical Poetry and Music”, in Kominko, Maja (ed.), From Dusk to Digital: Ten Years of the Endangered Archives Programme, Cambridge: Open Book Publishers.