ساختار دف کردستان (۴)

ساختمان و اجزای تشکیل‌دهنده‌ی دف‌های دارای پوست طبیعی در منطقه‌ی کردستان عبارت‌اند از:

1. کمانه، کلاف، کمه، قاب، غربالی؛
2. آوازه‌ی دف؛
3. شستی یا جادستی؛
4. گل‌میخ یا پونز؛
5. حلقه، زنجیر، ملیله، جلاجل، خش‌خشه یا رخت؛
6. قلاب؛
7. پوست یا برگه؛
8. تسمه‌ی چرمی یا برزنتی.

دف‌ها را از نوع چوب و پوست (دباغی صحیح، کهنه بودن، یک‌دست بودن ضخامت، فاقد لکه‌های سفید و یک‌نواخت بودن رنگ)، فاصله‌ی حلقه با پوست، فاصله‌ی حلقه با حلقه‌ی بعدی، برش انتهایی کمانه و اتصال به‌پوست، شکل دایره‌وار کمانه، آوازه‌ی دف، پهنای کمانه، برش صحیح شستی، وزن مناسب و… که در نهایت منجر به‌خوش‌دست بودن ساز و تولید صدای خوشایند می‌‌شود، مورد ارزیابی قرار می‌‌دهند.

کمانه: در زبان کُردی به‌کمان دف «چه‌مه»، «کاما»، «کامار» و «که‌وانه» می‌‌گویند. بهزاد نقیب‌سردشت در کتاب خود با عنوان «سازشناسی موسیقی کُردی» نوشته است:

«کمان دف از چوب‌های گردو، چنار، به و بید ساخته می‌‌شود. ضخامت چوب کمانه، حدود یک تا دو سانتی‌متر، پهنای آن از پنج تا ۱۰ سانتی‌متر و قطر دف از ۴۸ تا ۷۰ سانتی‌متر، متغیر است» (نقیب‌سردشت، ۱۳۸۵: ۲۹۵).

کمانه: یک حلقه‌ی چوبی است که از چوب درخت تاک و زیرمجموعه‌ی تیره‌ی بیدیان همچون: صنوبر، بید سرخ، کبوده و… ساخته می‌‌شود. قطر کمانه می‌‌تواند بین ۵۰ تا ۶۰، ارتفاع آن بین پنج تا شش‌ونیم و قسمتی که گل‌میخ‌ها بر روی آن قرار دارند بین یک‌ونیم تا دو و دو دهم سانتی‌متر باشد (مقرب‌صمدی، ۱۳۸۷: ۷۹-۷۸). علی‌اصغر نصرالله‌پور در مورد جنس کمانه، علاوه بر چوب‌های مذکور به‌چوب گردو، نارنج و انجیر نیز اشاره می‌‌کند و قطر دایره‌ی دف را بین ۴۱ تا ۵۴ می‌‌داند (نصرالله‌پور، ۱۳۷۸: ۷۳). خاک‌طینت نیز در کتاب خود به‌چوب درختان گردو، مو، زبان‌گنجشک (ون، بناو یا بناوچ)، چنار، نارنج و بید قرمز اشاره می‌‌کند (خاک‌طینت، ۱۳۸۳: ۵۸).

حیدر محمدی، سازنده‌ی دف می‌‌گوید: «بدنه‌ی چوبی قاب‌مانند که از جنس چوب درختانی مانند: بید، به‌شکل یک‌لایه؛ چنار، مو، نارنج و گردو به‌شکل دولایه و زبان‌گنجشک، افرا و توت به‌شکل سه‌لایه استفاده می‌‌شود، با عرض بین پنج تا پنج و هفت و در مواردی هم تا هفت سانتی‌متر و طول دو متر که وقتی به‌شکل دایره می‌‌شود، قطر آن حدوداً ۵۳ تا ۵۷ که تا ۶۰ سانتی‌متر نیز رایج است؛ البته معمولاً برای کودکان و نوجوانان با ابعادی کوچکتر و قطری کمتر از ۵۰ سانتی‌متر ساخته می‌‌شود. ضخامت کمانه‌های یک‌لایه و دولایه، بین یک‌وهشت تا دو سانتی‌متر متغیر است. آوازه‌ی دف نیز از نیمه‌ی کلاف شروع و به‌تدریج کم می‌‌شود تا به‌ضخامتی معادل دو و نیم تا سه میلی‌متر برسد» (محمدی، ۱۳۹۹).

بهروز محمدی، در کتاب «دف و بزم‌های آن در تکایای قادریه» ضخامت بیرونی کمانه را که گل‌میخ‌ها قرار دارند بین یک تا یک‌ونیم سانتی‌متر ذکر می‌‌کند (محمدی، ۱۳۷۹: ۱۲). ضخامت کمانه باید از محل نصب حلقه‌ها تا پوست، به‌تدریج کم شود (آوازه) تا صدایی پر حجم و شفاف از دف به‌وجود آید؛ همچنین محل اتصال کمانه با پوست نباید کمتر از یک میلی‌متر باشد، چون در این‌صورت بر اثر تیزی چوب، پوست پاره خواهد شد (مقرب‌صمدی، ۱۳۸۷: ۷۹-۷۸). ضخامت چوب در سمت پوست حدود دو تا سه میلی‌متر است (توحیدی، ۱۳۷۶: ۷۹).