آیا می‌توان به روشی برای نامگذاری آکوردهایی با فواصل موسیقی ایرانی دست یافت؟ (۱)

گام موسیقایی نه گامی واحد نه «طبیعی»، و نه حتا لزوماً ساخته شده بر پایۀ قوانین شکل گیری اصواتِ موسیقایی ای است که به زیبایی تمام، توسط هِلم هُلتس وضع شده است، بلکه بسیار متنوع، بسیار مصنوعی و بسیار هوس بازانه است (Alexander J. Ellis 1885: 526).

مقدمه
نامگذاری و تعیین علامت اختصاری برای آکوردها در هر سبک موسیقی امری لازم و مورد استفاده است (به عنوان نمونه بنگرید به خوشقدمی ۱۴۰۰ که در آن نامگذاری و علامات اختصاری آکوردها در سبک جَز را بیان کرده است). با بررسی منابعی که در زبان فارسی در مورد آکوردها و هارمونی موسیقی ایرانی‌اند، متوجه می‌شویم که با وجود ساخت آکوردهایی با فواصل موسیقی ایرانی و پیشنهاد روش‌هایی جهت هارمونیزه کردن موسیقی ایرانی تقریباً هیچ کدام آکوردها را نامگذاری نکرده‌اند (در این زمینه بنگرید به وزیری ۱۳۱۴)، در این میان یک استثناء کتاب هارمونی موسیقی ایرانی اثر فرهاد فخرالدینی است (فخرالدینی ۱۳۹۴: ۱۹-۲۰).

در اینجا یادآوری می‌کنم که این مقاله درمورد اثبات حقانیت استفاده از فنون چند‌صدایی در تنظیم موسیقی کلاسیک ایرانی، بررسی میزان ملایمت یا ناملایمت هر آکورد، یا به طور کلی نوآوری در استفاده از آکورد در موسیقی ایرانی نیست؛ و هدف فقط فتح بابی جهت بحث و تبادل نظر در زمینه‌ی نامگذاری آکوردها است. همچنین در اینجا از فواصل چهارم (کوارتال‌ها) و دوم (سکوندال‌ها) برای ساخت آکورد با فواصل ایرانی صرف‌نظر شده است.

انواع فاصله‌ی سوم
با پیش فرض ساخت آکوردها با فواصل سوم رویِ هم، ابتدا به انواع فواصل سوم ممکن نگاهی می اندازیم (مقادیر بر حسب پرده و تقسیم آن به چهار قسمتِ برابر نوشته شده‌اند: به ترتیب از چپ: سوم بزرگ، سوم کوچک، سوم کاسته، سوم افزوده، سوم نیم بزرگ، سوم بیش بزرگ (تصویر ۱).

تصویر شماره یک

در اینجا باید به نکته‌ای اشاره کنم: فاصله‌ی سوم نیم بزرگ و نامگذاری آن بحث‌برانگیز بوده است و برخی معتقدند که این نامگذاری یعنی پیشوند «نیم» (خالقی ۱۳۷۳: ۱۱۳) برای این فاصله بیهوده است (از جمله بیضایی ۱۳۸۲: ۶۸ و مهاجری ۱۴۰۰)؛ به نظر می‌رسد همان پیشوند «کم» جهت کاستن یک چهارم پرده و «بیش» جهت افزودن ربع پرده به تمامی فواصل مناسب و کافی باشد (بنگرید به ضمیمه‌).

اکنون به انواع آکوردهایی که با فواصل بالا می‌توان ساخت نگاهی می‌اندازیم (تصویر ۲)؛ این یک روش برای ساختِ تریادهایی با فواصل ایرانی است راه دیگر در بخش ۳/۱ آمده است (نمونه های صوتی همه‌ی مثال‌ها را می‌توانید بشنوید؛ در نمونه های صوتی از گام بالقوه‌ی بیست و چهار قسمت برابر (۲۴ EDO) و صداهای بالفعل گام‌ها و آکوردها را از میان آنها انتخاب کرده‌ام؛ برای بحث مفصل در مورد فواصل سه چهارم پرده‌ای و خاستگاه ربع پرده به بیضایی ۱۳۸۲: ۴۳-۷۷ مراجعه کنید).

برای شنیدن فایل صوتی نمونه‌ها روی این آیکون فایل های صوتی کلیلک کنید. نمونه‌های صوتی یک بار با صدای سنتور و یکبار با صدایی ممتد اجرا شده‌اند. نباید فراموش کرد که با وجود احساس ناملایمت یا برعکس ملایمت در صداهای هر تک آکورد نمی‌توان حکم کلی بر مطبوعیت یا عدم مطبوعیت هیچ کدام از آکوردها داد، زیرا خوش‌آیندی اصوات به شکل عمودی باید در بافت قطعه بررسی شود.

۱-۱
۱-۲
۲-۱
۲-۲
۳-۱
۳-۲
۴-۱
۴-۲
۵-۱
۵-۲
۶-۱
۶-۲
۷-۱
۷-۲
۸-۱
۸-۲
۹-۱
۹-۲
۱۰-۱
۱۰-۲
۱۱-۱
۱۱-۲
۱۲-۱
۱۲-۲
۱۳-۱
۱۳-۲
۱۴-۱
۱۴-۲