هادی سپهری
منظور از راحتی دم دست بودن، کمتر پیچیده بودن و آسانی همراهی با تصنیف و ترانه‌ها است. مسلماً جهت ساخت قطعاتی با بافت هارمونیک غنی‌تر یا کنترپوانتیک و دیگر انواع تکنیک‌های چندصدایی نویسی از حالات پیچیده‌تر آکوردها به همراه آکوردهایی با فواصل دیگر (کوارتال و امثالهم) استفاده کرد. به نظر من آکوردهای شماره‌ی ۱ و شماره‌ی ۲ و ۹ بیشترین کاربرد را در همراهی‌ها می‌توانند باشند. پیشنهاد من جهت مختصر نویسی آکوردها چنین است: آکورد شماره‌ی یک نام «رُهاب» با نشان اختصاری «R»، و آکورد شماره‌ی دو نام «چهارگاه» می‌دهم با نشان اختصاری «H»، آکورد شماره‌ی نهم نام «شهناز» می‌دهم با نشان اختصاری «S».
جهت نشان دادن شیفراژ آکوردها چنانکه در روش غربی معمول است و دیگران نیز نوشته‌اند می‌توان از همان اعداد استفاده کرد و فقط درجه‌ای که دارای فاصله‌ی ایرانی است را با علامت تغییردهنده‌ی سُری و کُرُن نمایش داد. در نتیجه معکوس‌ها هم مشخص می‌شوند (فخرالدینی ۱۳۹۴:۲۱-۲۲) تصویر ۶.
مثال ۶
مثالی برای نمایش اختصاری آکوردها، معکوس‌ها و افزودن صداهایی بیشتر؛ نام آکورد: سل رُهاب، علامت اختصاری: G-R (یا GR)، متشکل از صداهای G-pB-D، معکوس اول: G-R/ pB سی کُرن در پائین قرار گرفته است، معکوس دوم: G-R/ D صدای ر در بم قرار گرفته است، افزودن فاصله‌ی ششم بزرگ از پایه: G-RM6، افزودن فاصله‌ی هفتم کوچک از پایه: G-Rm7، افزودن هفتم بزرگ G-RM7، افزودن فاصله‌ی هفتم بزرگ و نهم بزرگ G-RM7-M9، افزودن فاصله‌ی نهم بزرگ بدون هفتم G-RaddM9، و افزودن هفتم کوچک و نهم کوچک G-Rm7-m9، افزودن فاصله‌ی هفتم کوچک و نهم نیم‌بزرگ امثال G-Rm7-p9 و مانند اینها (تصویر ۷).
مثال ۷
امروزه بسیاری از نوازندگان برای همراهی با تصنیف‌ها و ترانه‌های پاپ (که ملودی آنها دارای فواصل ایرانی است) یا موسیقی ایرانی از سازهای غربی مانند گیتار (میکروتونال) و پیانوی دیجیتال (با قابلیت ایجاد صداهای ریزپرده) استفاده می‌کنند. نیاز به داشتن روشی برای نامگذاری آکوردهایی با نام و نشانه‌هایی سهل‌الوصول جهت نگارش بالای شعر ترانه، تصنیف یا میزان‌های نت ملودی چنانکه در موسیقی غربی و پاپیولار مرسوم است به عنوان مثال تصویر ۸ و ۹ (براری ۱۳۸۲: ۱۰و ۳۰).
مثال ۸
در حالی که چندین دهه است اعراب و ترک‌ها از آکوردهای غربی و ترکیبی از آنها با آکوردهایی دارای فواصل شرقی استفاده می‌کنند، در ایران هنوز تفکر غالب عدم امکان استفاده از آکورد و چندصدایی سازی ملودی‌های شرقی است. یادآوری می‌کنم در منابعی که در مورد چند صدایی سازی موسیقی ایران نوشته شده‌اند آکوردهای متنوعی استفاده شده است ولی فقط به وصل آکوردها و شیفراژ آنها پرداخته شده است و نامگذاری‌ای که بتواند به سرعت در همراهی‌ها در نواختن قطعات کمک کند، انجام نشده است.
در دو مثال زیر از آکوردهایی با فواصل غربی و شرقی استفاده شده است. و از نامگذاری پیشنهادی‌ام استفاده کرده‌ام. نوازنده به راحتی با استفاده از جدول آکوردهای پُر استفاده می‌تواند به همراهی با قطعاتی که در مُدهای ایرانی ساخته شده‌اند بپردازد. نکته‌ی نگارشی: می‌توان بین نام صدا و کیفیتهای مختلف آکورد یک خط تیره گذاشت چنان که در نمونه رنگِ فرح دیده می‌شود، یا بدون خط تیره مانند نمونه دوم نگاشت که در این صورت به نگارش‌های معمول هم نزدیکتر است.
در پایان از هنرجوی خوبم آقای عرفان جهانگیر که با پرسش‌هایش باعث شد این مطلب را بنویسم تشکر می‌کنم.
رنگ «فرح» را بشنوید
قطعه «سلام صبحگاهی» را بشنوید
ضمیمه
جدول فواصل موسیقی ایرانی، تهیه شده توسط شاهین مهاجری (انتشار با اجازه از مولف)، در مورد فاصله‌هایی که با رنگ زرد مشخص شده‌اند مقاله‌ی «فواصل خنثی یا میانه» نوشته‌ی ایشان در سایت گفتگوی هارمونیک مراجعه کنید.
منابع
اسعدی، هومان
۱۳۸۵ مفهوم و ساختار دستگاه در موسیقی کلاسیک ایران، بررسی تطبیقی ردیف، رسالۀ دکتری در رشتۀ پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس.
براری، عباس
۱۳۸۲ چهل سال پاپ، جلد اول، تهران: رهام
بیضایی، سیاوش
۱۳۷۵ خودآموز پرورش گوش برای موسیقی، تهران: رودکی.
۱۳۸۲ خاستگاه ربع پرده در موسیقی ایران، فصلنامه موسیقی ماهور شماره ی ۲۱.
۱۳۹۷ خودآموز پرورش شنوایی، پرورش شنوایی برای موسیقی ایرانی، تهران: نوگان.
پرسی کتی، وینسنت
۱۳۹۱ هارمونی قرن بیستم (جنبه های خلاق و عملی)، ترجمه ی هوشنگ کامکار، تهران: دانشگاه هنر.
جوان، حمیدرضا
۱۳۹۶ خوشه چین، مجموعه تصنیف های موسیقی ایران برای تار و سه تار، تهران: نارون، ۱۳۹۶
خالقی، روح الله
۱۳۷۳ نظری به موسیقی (بخش دوم)، تهران: صفی علی شاه.
خضرائی، بابک
۱۳۹۸ نقش چهارم ها و پنجم ها در ساخت بستر نغمگی دستگاه های موسیقی ایرانی، منطق باستانی، صفی الدینی ملایمت ها امروزه تا چه حد کار می کند؟ تهران: فصلنامه موسیقی ماهور شمار ۸۶.
۱۳۹۹ نقش چهارم ها و پنجم ها در ساخت بستر نغمگی دستگاههای موسیقی ایرانی، منطق باستانی، صفی الدینی ملایمت ها امروزه تا چه حد کار می کند؟ تهران: فصلنامه موسیقی ماهور شماره ۸۷.
خوشقدمی، بامداد
۱۴۰۰ تئوری و هارمونی بنیادین جز، نقش جهان: اصفهان،
فخرالدینی، فرهاد
۱۳۹۴ هارمونی موسیقی ایرانی، تهران: معین،
کردمافی، سعید
۱۳۸۸ بررسی پاره ای از امکانات بالقوه مدال در موسیقی دستگاهی ایران، تهران: فصلنامه موسیقی ماهور
شماره ی ۴۶.
کوهوئوتک، استیراد
۱۴۰۰ تکنیک کمپوزیسیون در موسیقی قرن بیستم، ترجمه ی مسعود ابراهیمی، تهران: نای و نی.
گولیانیستسکایا، ناتالیا
۱۳۹۹ هارمونی معاصر، ترجمه ی مسعود ابراهیمی، تهران: هم آواز.
مهاجری، شاهین
۱۴۰۰ گفتگوی شخصی با ایشان. آهنگساز، نوازنده تنبک و نظریه پرداز موسیقی دارای تألیفات بسیار.
مهرانی، حسین
۱۳۸۳ کتاب سرایش، جلد اول، تهران: مولف، ۱۳۸۳
وزیری، علینقی
آرمُنی موسیقی ایرانی یا موسیقی ربع پرده، نسخه ی خطی جهت دریافت درجه ی دکتری، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۱۴
آرمُنی موسیقی ایرانی یا موسیقی ربع پرده، شرح و بست و ویرایش: امیر معینی، انتشارات سرود، تهران، ۱۳۹۱
آرمُنی موسیقی ایرانی یا موسیقی ربع پرده، با مقدمه و تصحیح محمود سیدهندی، تهران ماهور، ۱۳۹۵
Ellis Alexander J.
۱۸۸۵ On the Musical Scales of Various Nations (Journal of the Society of Arts for March 27, 1885, vol. xxxiii).
سایت‌های اینترنتی
نرم افزار پیانویی که امکان انتخاب و تنظیم انواع سیستم های تنظیم فواصل و حتی تنظیم دلخواه فواصل را دارا است.
modartt.com
harmonytalk.com
این دوملودی که با فواصل ریزپرده هارمونیزه شده بود ؛ فضای گنگ و مبهمی داشت و دلپذیر نبود فکر کنم به خاطر همین است که می گویند باید فواصل ریزپرده ای را برای هراونیزه تعدیل کرد ؛ البته اینکه اینها را از موسیقی سنتی حذف کنیم کاملا اشتباه است زیرا آنجا بافت تکصدایی است و لزومی ندارد ولی برای چندصدایی آهنگساز ناچار است.
زمانی بود که هنرمندان کم سوادی مثل مرحوم گریگوریان و حنانه و محمود اعتقاد داشتند که آکورد اگر سری کرن داشته باشد بد صدا می شود. امروز چنین اعتقادی وجود ندارد و آثار چندایی هنرمندانی مثل فخرالدینی و دهلوی نشان داده اند که می شود از این فواصل هم استفاده کرد.
به نظرمن ، اضافه کردن نام چهارگاه و شهناز و رهاب و … که اسم گوشه ها و قطعه ها و حتی درجات ( به نقل از زنده یاد خالقی که اسامی چهارگاه و سه گاه و … را گفتند نام درجات مقام بوده ) برای یک آکورد ، نامناسب است. بهتر است فرمولی در موسیقی ایرانی ، مانند نام مینور و ماژور ، برای آکوردهای پایه موسیقی ایرانی پیدا کرد که قطعا « تیرس » نیستند و نمی دانم کی موسیقیدانان ما می خواهند دست از سر تیرسی که سالهاست امتحان خودش را پس داده و رد شده بردارند! آیا شما مثلا ، برای درجه چهارم همایون « ر » ، که می شود « سل » ، آکورد « سل » مینور یا « لا » مینور مناسب است؟ شما آکورد « ر- می بمل / کرن – سل » را امتحان کنید ؛ می بنید کاملا حس درآمد اصفهان را داشته و حسی ایرانی دارد … ایا همین فرمول فاصله دوم بزرگ یا کوچک و چهارم درست ، نمی تواند فرمول واقعی و حقیقی آکورد پایه موسیقی ایران باشد؟
شما در کدام نظرسنجی عمومی این آکوردها را امتحان کردید و برای خودتان فتوا صادر کردید که رد شده ؟ ما سه آهنگساز داشتیم که با این روش غیر علمی آهنگسازی کردند و امروز بیشتر کارهای این افراد یا کاملا بی ارزش تلقی شده و یا توجه کمی شده است . شما ببینید چقدر بین موسیقیدانان ایرانی کارهای استاد فخرالدینی و دهلوی محبوبیت دارد چقدر کارهای حنانه و علی قمصری و درویشی
فواصل مجنب ، ربع پرده و خنثی نیستند ، بلکه یک سوم پرده هستند و دارای گرایش به یک نت خاص و این تقسبم به دونوع می شود ؛ یکنوع یک سوم پرده که بین دو نت با فاصله نیم پرده به نت اول نزدیکتر است ( مثل لا کرن که لا بمل نزدیکتر است ) و یکنوع هم به نت دوم بیشتر گرایش دارد ( مثل سی کرن که به سی بکار نزدیکتر است )