پرسش از ارتباط گفتمان‌های موسیقایی و جریان چپ در ایران (۱۴)

اینجا نوعی تخیل از چپ (و نه خود چپ‌گرایان یا گروه‌های چپ‌گرا و موسیقی‌دانان تحت تاثیر چپ) است که بر موسیقی تاثیر گذاشته است و گویا همچنان هم توان تاثیرگذاری‌ دارد گرچه تا حد زیادی افت کرده است. از این رو چنین نگاه و ادراکی از تاریخ اگر به قدر کافی گسترده و نیرومند شود ممکن است به نوعی چرخش گفتمانی تازه و البته باز هم گذشته‌گرا (منتها این بار گذشته‌ای با فاصله‌ی متفاوت) در موسیقی بینجامد. اگر چنین شود آنگاه چپ در مقام آیرونی همچون شبحی باز هم پیوندی با گفتمان موسیقایی دیگری یافته است.

سرجمع
پس از این تحلیل مختصر اگر بخواهیم تاثیر چپ‌ها یا طرفداران گروه‌ها و جریان‌های چپ‌گرا را بر موسیقی به شکلی فشرده بازبینیم سواد سه دوره روشن می‌شود. در دوره‌ی اول (دهه‌ی ۱۳۲۰) نه از لحاظ گفتمانی چندان پیوندی می‌یابیم و نه از لحاظ سبک‌شناختی تاثیری رصد می‌شود. تنها برای مدتی محدود بر اثر کنش سیاسی-فرهنگی حزب توده ایران از لحاظ سازمان موسیقایی تغییراتی در وضع جاری پیش می‌آید آن هم به این صورت که در جریان رقابت‌های گفتمانی از پیش موجود یکی صدرنشین می‌شود و دیگری اندکی به محاق می‌رود. برای این که بدانیم این روی‌داد اصلا پیوند گفتمانی محسوب نمی‌شود کافی است یادآوری شود که همین گفتمان یک دهه قبل (در دوره‌ی ریاست مین‌باشیان) نیز هم‌راستا با تجدد آمرانه صدرنشین بود.

در دوره‌ی دوم گرچه سازمان چپ علنی‌ای باقی نمانده است اما تغییراتی در چپ جهانی و تولد چپ نو مقدمات دگرگونی‌های گفتمانی را فراهم می‌کند. برخی از چپ‌گرایان پیشین ایرانی هم به هویت‌خواهی روی می‌آورند و پایه‌های گفتمان بازگشت به خویش را می‌سازند. گفتمان‌های موسیقایی عصر تجدد در این دوره انرژی خود را از دست می‌دهند و محیط آماده می‌شود برای ظهور گفتمان تازه.

و سرانجام در دوره‌ی سوم هم دگرگونی در کنش سیاسی چپ‌گرایانه (از کار حزبی به قیام مسلحانه) هم در به عمل رسیدن گفتمان هویت‌خواه موسیقایی روشن‌ترین پیوندها را ایجاد می‌کند. بااین‌همه این پیوندها نیز بیش از آن که از جنس گفتمان‌سازی و ربط علّی باشد در بعضی جاها از نوع ساختن موسیقی برای ابراز عقیده‌ی سیاسی است و در جای دیگری هم از نوع هم‌پوشانی لایه‌های بیرون اهداف گفتمانی. علاوه بر این در این دوره فشار پویای نیروهای موجود از طریق خواست متمایز بودن از پیش و فاصله‌گذاری با صنعت موسیقی اواخر عهد پهلوی نیز از طریق تُنُک کردن محیط پندار نزدیکی گفتمانی را شدت می‌بخشد.

 * ویراست دیگری از همین مقاله پیش‌تر در فصلنامه‌ی مطالعات ایرانی پویه شماره ۱۴-۱۳ با عنوان «نغمه‌سازان باغ بی‌برگی» که روتیتر انتخابی شورای نویسندگان بود، به چاپ رسیده است. ویراست حاضر مختص گفتگوی هارمونیک تهیه شده و نسبت به آنچه پیش از این چاپ شد کامل‌تر است.

 منابع

بی نام. (بی تا.). سرودهای حزب، وبگاه رسمی حزب توده ایران. نشانی:

tudehpartyiran.org آخرین بازدید: ۱۴/۹/۱۳۹۹.

بی نام. (۱۳۲۵). صورت جلسه مجمع عمومی و اساسنامه انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی. تهران: بی نا.

اباذری، سارا. (۱۳۹۶) « شکل‌گیری گفتمان موسیقی سنتی در حوزه موسیقی ایران، از ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۷»، مطالعات جامعه شناختی (نامه علوم اجتماعی)، ۲۴ (۲)، صص ۵۳۵-۵۲۳.

ابتهاج، هوشنگ و عظیمی، میلاد و طیه عاطفه. (۱۳۹۱). پیر پرنیان‌اندیش. تهران: سخن.

اتابکی، تورج و مهاجر، ناصر. (۱۳۹۶). راهی دیگر؛ روایت‌هایی در بود و باشِ چریک‌های فدایی خلق ایران، دفتر دوم، نشر نقطه و پژوهشکده‌ی تاریخ اجتماعی.

آریان راد، امین. (۱۳۹۶). «نگاهی به انجمن روابط فرهنگی ایران و اتحاد جماهیر شوروی»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ۱۸(۷۰)، صص ۴۳-۶۲.

آریان‌پور، امیراشرف. (۱۳۹۳). موسیقی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب جمهوری اسلامی ایران، تهران: موسسه‌‌ی تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».

باران، بیژن. (۱۳۹۱). «وزن هجایی سرود سر اومد زمستون»، اخبار روز، نشانی: iran-chabar.de، آخرین بازدید: ۳/۹/۱۳۹۹.

تقی‌پور، علی. (۱۳۹۷). تاریخ هنرستان موسیقی: یک قرن آموزش علمی موسیقی در ایران ۱۳۹۷-۱۲۹۷، تهران: توسعه هنرهای معاصر.

حسینی راد، عبدالمجید، خلیلی، مریم. (۱۳۹۱). «بررسی نقش جریان‌های فکری و حکومتی در رویکرد ملی گرایانه نقاشی نوگرای ایران در دوران پهلوی»، نشریه هنرهای زیبا- هنرهای تجسمی، ۴(۴۹)، صص ۵-۱۸.

خالقی، روح الله. (۱۳۷۷). سرگذشت موسیقی ایران. ج ۳، تهران: انتشارات صفی‌علیشاه.

خامه‌ای، انور و بجنوردی، مجید. (۱۳۹۷). «حیات سیاسی نیما یوشیج و صادق هدایت در گفت‌و‌گو با دکتر انور خامه ای»، وبگاه مرکز دائره ‌المعارف بزرگ اسلامی، نشانی:

cgie.org.ir آخرین بازدید: ۳/۹/۱۳۹۹.

خلیقی، یاسمین، خزاعی فرید، علی، ناظمیان فرد، علی. (۱۳۹۴). «تاثیرات ایدئولوژی چپ در عرصه انتخاب آثار ادبی جهت ترجمه»، مطالعات زبان و ترجمه، ۴۸(۳)، صص ۱-۲۸.

رهبری، دکتر مهدی. (۱۳۸۶). شکل‌گیری گفتمان انقلابی در ایران. پژوهش حقوق عمومی، ۹(۲۳)، ۱۴۴-۸۹.

زاهدی، تورج و میرعلینقی، علیرضا. (۱۳۶۹). به رهبری مرتضی حنانه، تهران: فیلم.

سلطان‌پور، سعید. (۱۳۵۳). نوعی از هنر نوعی از اندیشه، برلن: سازمان دانشجویان ایرانی در آلمان فدرال و برلن غربی.

سروی، حسین. (۱۳۸۹). «بررسی گفتمان سنت‌گرای موسیقی در ایران معاصر (۱۳۸۵-۱۲۸۵)»، فصلنامه علوم اجتماعی، -(۴۹)، صص ۱۴۳-۱۸۳.

شریعتی، سارا و مهدوی مزده، سعید. (۱۳۹۹). بررسی جامعه شناختی زمینه های تحول موسیقی در ایران دهه ۵۰ شمسی. جامعه شناسی هنر و ادبیات، ۱۲(۱)، ۱۲۶-۹۱.‎

شیوا، ف. (۱۳۵۹). «به سوی موسیقی انقلاب»، کتاب شورای هنرمندان و نویسندگان ایران، دفتر دوم، زمستان، ۴۱-۳۹.

صفایی، ابراهیم. (۱۳۵۵). تاریخچۀ هنرستان عالی موسیقی، تهران: بی نا.

صلواتی، کامیار. (۱۳۹۹). «بوی گل و افیون: دوگانه‌ی انقلاب-اصلاح و نقد برنامه‌ی گل‌ها در مجله‌ی موزیک ایران»، فصلنامه موسیقی ماهور، شماره‌ی ۸۷: ۱۰۴-۸۹.

طبری، احسان. (۱۳۲۷). «توضیحاتی چند درباره‌ی مقوله‌ی انقلاب و انحطاط هنری»، مردم، ۱(؟)، ص ۳.

طبری، احسان. (۱۳۵۹). «برای یک سیر تکاملی سالم در موسیقی کشور ما»، کتاب شورای هنرمندان و نویسندگان ایران، دفتر اول، پاییز، ۱۴۳-۱۳۴.

عاشورپور، احمد. (۱۳۸۳). آفتاب خیزان، دریا توفان، به کوشش: حسین حقانی، بابک ربوخه و محمد رضایی راد، تهران: نشر چشمه.

عبداللهیان، حمید، ناظر فصیحی، آزاده. (۱۳۸۹). تحلیل شکل‌گیری و تحول گونه‌ی موسیقی مقاومت در ایران. جامعه شناسی هنر و ادبیات، ۲(۱)، ۶۳-۳۳.

علایی، مشیت، مسعودی‌نیا، علی، رخشا، رسول. (۱۳۹۲). «تاثیر جنبش چپ بر ادبیات معاصر ایران»، مهرنامه، بازنشر در وبگاه پارسینه، نشانی: parsine.com آخرین بازدید: ۱۰/۹/۱۳۹۹.

فیاض، محمدرضا. (۱۳۹۴). تا بردمیدن گل‌ها؛ مطالعه جامعه‌شناختی موسیقی در ایران از سپیده‌دم تجدد تا ۱۳۳۴، تهران: سوره مهر.

کوثری، مسعود. (۱۳۸۶). «گفتمان های موسیقی در ایران»، پژوهشنامه فرهنگستان هنر، -(۲)، صص ۱۲۰-۱۰۳.

لطفی، محمدرضا، شجریان، محمدرضا، علیزاده، حسین. (۱۳۵۸ الف). «پرچم موسیقی ایرانی افراشته خواهد ماند» (گفتگو)، آیندگان، ۱۲(۳۳۲۶)، ۱۸ فروردین، ص ۶.

لطفی، محمدرضا، شجریان، محمدرضا، علیزاده، حسین. (۱۳۵۸ ب). «پرچم موسیقی ایرانی افراشته خواهد ماند» (گفتگو)، آیندگان، ۱۲(۳۳۲۷)، ۱۹ فروردین، ص ۶.

لطفی، محمدرضا، شجریان، محمدرضا، علیزاده، حسین. (۱۳۵۸ پ). «پرچم موسیقی ایرانی افراشته خواهد ماند» (گفتگو)، آیندگان، ۱۲(۳۳۲۸)، ۲۰ فروردین، ص ۶.

Alimagham, P. (2018). The Iranian Left’s Latin Roots: Protest and Protest Music [Iran’s Latin Roots in the Guerrilla and Culture War: How Latin Countries Inspired Iran’s Guerrilla War and Revolutionary Music]. Association for Iranian Studies Conference at UC Irvine.

Archer, W. K. Ed. (1964). The Preservation of Traditional Forms of the Learned Music of the Orient and the Occident. International Congress, April 6th-12th, 1961, Teheran, Iran. International Music Council, UNESCO, Paris—The University of Illinois, Institute of Communications Research, Urbana.

Caron, N., & Safvate, D. (1966). Iran: les traditions musicales. Paris: Buchet/Chastel.

Farred, G. (2000). Endgame identity? Mapping the New Left roots of identity politics. New Literary History, ۳۱(۴), ۶۲۷-۶۴۸.

Fayet, J.F., (2010). VOKS: the third dimension of Soviet foreign policy.

Hashemi, A. (2017). Power and Resistance in Iranian Popular Music. In Popular Music Studies Today (pp. 129-138). Springer VS, Wiesbaden.

Hemmasi, F. (2013). Intimating dissent: Popular song, poetry, and politics in pre-revolutionary Iran. Ethnomusicology, ۵۷(۱), ۵۷-۸۷.

Hobsbawm, E., (1996). Identity politics and the left. new left review, pp.38-47.

Siamdoust (2013) ‘Neither Islamic nor a Republic: Discourses in Music’, in Sreberny, A. and Torfeh, M. (eds.) Cultural revolution in Iran: Contemporary popular culture in the Islamic Republic. (International library of Iranian studies, 41). London, England: I.B. Tauris

Sreberny, A., & Torfeh, M. (2013). Cultural revolution in Iran: contemporary popular culture in the Islamic Republic. IB Tauris.

۲۴ آذر ۱۳۹۹

ویراست نسخه‌ی تلفیق‌شده آذر ۱۴۰۱

[۴۰]  در این فقره نباید اثر تفاوت‌های سنی و نسلی را دست‌کم گرفت. طبری همچنان در تلاش است که گفتمان موسیقایی مورد تایید حزب در دهه‌ی ۱۳۲۰ را به نوعی با وضعیت در اواخر دهه‌ی ۱۳۵۰ همساز کند. مولفان و نظریه‌پردازان جوان‌تر چنین چیزی را برنمی‌تابند.

[۴۱]  طبیعتا این جا بحثی از چرخش گفتمانی نیست اما از هنگامی که کار به مقایسه‌ی آن بهشت گم‌شده‌ی موسیقایی با وضعیت نامطلوب موجود از نگاه طرفداران این نظر می‌رسد آنگاه می‌توان از خلال گلایه‌های آنان برخی ویژگی‌های گفتمانی را تشخیص داد.