اندر حکایت «تصنیف» (۶)

این کلمات اضافی و تکراری در بافت کلی تصنیف جریانی روان می یابند و حس و بیان نهفته در اثر را القا می کنند (کیانی، ص ۶۹ـ۷۰). در بررسی هم آوایی شعر و موسیقی در تصنیف‌های ردیف، خصوصیات اساسی و مشترکات آن‌ها را می توان دید که مهمترین آن‌ها تبعیت کلام از نغمه است، تا حدی که کلام به نفع نغمه به دو یا چند پاره تقسیم می شود، تکرار‌ها و کلمات اضافی در بین می آیند و انطباق وزن کلام یا نغمه بر اساس کمیّت‌های هجا‌ها و تکیه ‌هاست و هجا‌های وزنی شعر در تلفیق صحیح با موسیقی، به تبع پایه ‌های وزنی شعر جابجا می شوند (همان، ص ۷۹، ۸۵).

این خصوصیات در تصنیف‌های قدیمی ایرانی به نحوی بارز وجود داشت و از اوایل دوره پهلوی اول و رواج یافتن سلیقه ‌های جدیدی که محمدعلی امیرجاهد، سیدجواد بدیع زاده، اسماعیل مهرتاش، و رهی معیری مروّج اصلی آن بودند، بویژه در دوره ای که ترانه سرایی جانشین تصنیف سازی گردید، اینگونه تصانیف کم شد. آخرین راوی این هنر، علی اصغر بهاری، نوازنده برجسته کمانچه، بود که تصانیف کوتاهی می ساخت و به شاگردانش می آموخت.

تصنیف، برنامه ‌های طولانیِ اجرا‌های سنگین و مفصّلِ موسیقی سنّتی ایرانی را تلطیف می کرد و گاهی در جای مناسب از آن استفاده می شد. در موسیقی ایرانی، «متون آوازی» اهمیت ویژه داشته است و متون ضربی، چهار مضراب‌ها و تصنیف‌ها در اصل برای زیباتر کردن متن آواز یا ساز بوده اند. امروزه تصنیف تقریباً همه زمینه موسیقی بازمانده از سنّت هنری قدیم ایرانی را در بر گرفته است (لطفی، ۱۳۷۲ ش، ص ۲۰۶).

منابع
۱- عباس اقبال آشتیانی، مجموعه مقالات عباس اقبال آشتیانی، بخش ۱، گردآوری و تدوین از محمد دبیرسیاقی، «شعر قدیم ایران»، تهران ۱۳۶۹ ش.
۲- مری بویس و هنری جورج فارمر، دو گفتار در باره خنیاگری و موسیقی ایران، ترجمه بهزادباشی، تهران ۱۳۶۸ ش.
۳- محمدتقی بهار، بهار و ادب فارسی، به کوشش محمد گلبن : «سبک شعر فارسی»، تهران ۱۳۵۱ ش.
۴- روح الله خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، بخش ۱، تهران ۱۳۵۳ ش.
۵- یحیی ذکاء، «یک تصنیف قدیمی شیرازی»، در شعر و موسیقی ایران، تهران: هیرمند، (۱۳۶۶ ش).
۶- محمدبن علی راوندی، راحه الصدور و آیه السرور در تاریخ آل سلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، به انضمام حواشی و فهارس با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران ۱۳۶۴ ش.
۷- ساسان سپنتا، تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران، اصفهان ۱۳۶۶ ش.
۸- مهدی ستایشگر، واژه نامه موسیقی ایران زمین، تهران ۱۳۷۴ ش.
۹- ابوالقاسم عارف قزوینی، کلیّات دیوان شادروان میرزاابوالقاسم عارف قزوینی، چاپ عبدالرحمان سیف آزاد، تهران ۱۳۵۸ ش.
۱۰- مجید کیانی، هفت دستگاه موسیقی ایران، تهران ۱۳۷۱ ش.
۱۱- محمدرضا لطفی، مرجوع کنید بهسسه فرهنگی هنری شیدا، تهران مصاحبه ۲۵ فروردین ۱۳۷۷.
۱۲- محمدرضا لطفی، «شناخت فرم های موسیقی ایرانی»، در کتاب سال شیدا: مجموع مقالات موسیقی، ویژه پژوهش در فرهنگ ایران، گردآورنده محمدرضا لطفی، تهران: مرجوع کنید بهسسه فرهنگی هنری شیدا، ۱۳۷۲ ش.
۱۳- عبدالقادربن غیبی مراغی، شرح ادوار، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۷۰.
۱۴- عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع الالحان، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۶۶.
۱۵- عبدالقادربن غیبی مراغی، مقاصدالالحان، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۴۴.
۱۶- عبدالله مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۶۰ ش.
۱۷- حسین مشحون، تاریخ موسیقی ایران، تهران ۱۳۷۳ش.
۱۸- محمدطاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش.
۱۹- جلال الدین همائی، «غزل و تحول اصطلاحی آن در قدیم و جدید»، یغما، سال ۱۳، ش ۱ (فروردین ۱۳۳۹).