شهاب منا
دربارۀ محتوای نوبت اول مجمع‌الادوار
نوبت اول با «درآمد»، مشتمل بر پنج «پایه» دربارۀ واژۀ موسیقی، تاریخ موسیقی، تأثیر موسیقی و غنا، و در موضوع و تحدید (حوزۀ شمول) علم موسیقی آغاز می‌شود. پس از آن، متن اصلی در سه نغمه مشتمل بر چهل‌ونُه گوشه (قسمت) ارائه می‌شود: نغمۀ اول (گوشه‌های ۱ تا ۱۹) که با تعریف صوت و پیدایش اصوات شروع شده با مباحث مختلفی دربارۀ ارتعاشات («اهتزازات») در جامدات ادامه می‌یابد. نغمۀ دوم: «در اهویۀ مقروعه» (گوشه‌های ۲۰ تا ۳۳) به ارتعاش صوت در هوا اختصاص دارد و طی آن در گوشه‌های ۳۱ و ۳۲ به بررسی حنجره و گوش نیز پرداخته است.
نغمۀ سوم: «در احوال نغمات محنونٌ‌الیه» یا بررسی اصوات موسیقایی (گوشه‌های ۳۴ تا ۴۹) به بیان فواصل به نسبت‌های فیزیکی، ملایمات و منافرات آنها، استخراج فواصل گام‌های طبیعی، فیثاغورثی و فواصل مجنّب و بقیۀ موسیقی ایرانی می‌پردازد. مؤلف در گوشۀ ۳۹ از این بخش به معرفی روش‌های نت‌نویسی الفبایی و نت‌نویسی حامل و همچنین نت‌نویسی پیشنهادی خود که در ثبت زیروبمی نت‌ها با نت‌نویسی ابجدی توفیر دارد نیز پرداخته است. پایان‌بخش نوبت اول «فرود» است در دو قسمت: «تاریخچۀ پیدایش ادوار» و «در لطایف موسیقی». (جهت اطلاع از جزئیات بیشتر نک. فهرست مطالب نوبت اول، افزودۀ بازنویس.)
علی‌رغم اینکه هدایت مجمع‌الادوار را در سال ۱۳۱۷ خورشیدی چاپ کرده، زبان او غامض و سرشار از واژگان عربی غیرمعمول در فارسی معاصر است؛ چون زبان مردی می‌ماند که از قرن‌ها قبل آمده و پدیده‌های نوین را به آن زبان شرح می‌دهد! افراط در عربی‌نویسی و ترجیح آن به استفاده از واژگان فارسی در نوشته‌های قاجار و مراسلات آن دوره به‌وفور به‌چشم می‌خورد و احتمالاً این رویه در متن هدایت نیز متأثر از این موضوع است. فهرستی از واژگان غامض عربی را که هدایت در نوبت اول مجمع‌الادوار به‌کار برده به‌همراه معانی فارسی آنها پیش از شروع متن جهت اطلاع مخاطبان افزوده‌ام که بایسته است پیش از خواندن متن مطالعه شوند.
ذکر این نکته نیز لازم است که هدایت به معادل‌سازی واژگان و اصطلاحات غربی نیز پرداخته و گاه معادل‌های بجا و زیبایی به عربی یا فارسی استفاده کرده است، از جمله «اربع‌اوتار» برای «تتراکورد» و «میزان‌النغمه» برای دیاپازن، «یگاه» به‌جای اونیسون، یا در توصیف ساختار اُرگ استفاده از واژگان «نایه‌ای» بستۀ ارگ و تعبیه مضراب‌هائی که بجسّ آنها چند «چشمه» گشوده شود.
هرچند افزودن واژه‌نامۀ عربی برای فهم مطالب کتاب حاضر مفید فایده است، کافی نیست و این متن نیازمند شرح است. در این باب، دکتر مهدی برکشلی شرحی بر نوبت اول مجمع‌الادوار نگاشته که متأسفانه تاکنون به چاپ نرسیده است.
دربارۀ محتوای نوبت دوم مجمع‌الادوار
نوبت دوم مجمع‌الادوار شامل دو نغمه است:
«نغمۀ اولیٰ: در تحقیق ادوار»، دربارۀ تئوری موسیقی قدیم (پیشادستگاهی) ایران،
و «نغمۀ ثانیه: ادوار جدیدۀ فراهنگی»، دربارۀ تئوری موسیقی غربی.
در نغمۀ اول آنچه مهدی‌قلی هدایت دربارۀ تئوری موسیقی قدیم ایران ارائه کرده گردآوری، تلخیص و مقایسۀ مطالب چند رساله‌ای است که به دستش رسیده و کراراً از آنها در متن نام برده است.
هدایت در ابتدای رسالۀ دستور ابجدی در کتابت موسیقی می‌نویسد:
«پنجاه سال قبل، مرحوم علی‌خان ناظم‌العلوم نسخه‌ای از ادوار نزد من آورد. سر از آن درنیاوردم امّا نسخه را رونویس کردم. بعدها نسخۀ مقاصدالالحان و شرح ادوار عبدالقادر حافظ مراغه‌ای و درّه‌التاج [قطب‌الدین شیرازی] بدست آمد. با اطّلاعی که از نوت داشتم در آنها تأمّل کردم و رشته را بدست آوردم و کتابی در سه نوبت ترتیب دادم. آن کتاب صرف علمی است شامل اصول قدیم و جدید و آنچه امروز در دست اساتید است.»
به‌جز منابع فوق، هدایت در مجمع‌الادوار گاه از فارابی و شفای شیخ‌الرئیس، ابوعلی سینا، نیز ذکری به میان آورده است.
قسمت اصلی تئوری موسیقی قدیم ایران در مجمع‌الادوار «در تحقیق ادوار» نام گرفته و مشتمل بر سیزده گوشه است. در ابتدا به معرفی هفت ذوالاربع (دانگ به فاصلۀ چهارم درست) و سیزده ذوالخمس (پنجم درست)، ترکیبات ذوالاربع و ذوالخمس (نود و یک دایره) و انتخاب و معرفی دوازده دایره از میان آنها و تقسیم آنها به چهار مقام اصول و هشت مقام فروع، و در ادامه به مبحث طبقات (انتقال یک دور به نت‌های دیگر) پرداخته است.
سپس شش آواز و بیست‌وچهار شعبه را تشریح می‌کند و به تقدیم و تأخیر (انتقال به بم و زیر)، اشتباه (شبیه‌شدن) فواصل با همدیگر، نت‌های مشترک بین ادوار (تشارک نغم ادوار)، تناسب پرده‌ها و آوازها و شعبات با همدیگر می‌پردازد و سپس پرده‌بندی عود کامل (پنج‌سیم) را با نام‌گذاری هر دستان و مشخص‌کردن نت‌های دستان‌ها براساس حروف ابجد شرح می‌دهد و طرز اجرای هریک از دوایر دوازده‌گانه و آوازهای شش‌گانه را براساس نام دستان طی دو جدول ذکر می‌کند.
مؤلف پس از آن، طی چهار پروانه به بررسی «ایقاع و ادوار ایقاعی»، «اصناف تصانیف» (فرم‌شناسی)، «اصوات» و «ترجیع» می‌پردازد.
۱ نظر