نقش دف و دف‌نوازی در باورهای ملّت کُرد با تاکید بر شهر سنندج (۸)

ذکر از نظر عرفا دو نوع است: ذکر جلی و ذکر خفی. ذکر خفی، انسان را در خود فرو می‌برد و فارغ از تمام افکار و اذهان، آنچه در وجود طبیعتش هست، کنار می‌گذارد و در «وجه‌الله» محسوب می‌شود. ذکر جلی، مثل نماز جماعت است به‌شرطی که هدف اقامه کنندگان یکی باشد؛ یعنی هدفشان تقرب به‌خدا و تزکیه‌ی نفس باشد.

کیانی در کتاب «تاریخ خانقاه در ایران» می‌نویسد:
«ذکر خفی آن است که سالک پیوسته به‌یاد خدا بوده و در نفس و قلب، مراقب حالات خود باشد. چنین ذکری به‌زبان آورده نمی‌شود و سالک با تمام وجود متذّکر معنی ذکر بوده و خود را در یک حال و هوای روحانی قرار می‌دهد. ذکر جلی عبارت است از بیان و تلفّظ کلمات ذکر، در حالت و قالب خاصّی که موجب فعّالیّت و جریان مناسبی در وجود سالک می‌شود» (کیانی، ۱۳۸۹: ۴۱۴).

برخلاف صوفیان نقش‌بندی که ذکر آنها پنهان یا خفی است، دراویش قادریه، ذکر جلی یا آشکار و به‌دو صورت «قیام» و «قعود» یا «سماع» و «تهلیلیه» انجام می‌دهند. در ذکر تهلیلیه، دراویش به‌صورت دایره می‌نشینند و به‌دستور کسی که سرحلقه‌ی آنهاست، ۲۰۰ بار لااله‌اله‌الله می‌گویند و بعد به‌ذکر قیام (هره) می‌پردازند (تابانی، ۱۳۸۰: ۳۷۹).

قیام یا سماع به این صورت است که بعضی از بزرگان و سرسلسله‌های عرفان در حالت «وجود» قرار دارند؛ یعنی همیشه متّصل به‌خدا هستند. مرحله‌ی پایین‌تر از وجود، «وجد» نام دارد که بسیار موقّتی است و درویش از سماع به‌وجد می‌رسد. پایین‌ترین مرحله که درویش، ظاهراً به‌وجد می‌رسد، «تواجد» نام دارد که باعث زدودن رخوت و سستی از روح می‌شود (حسینی، ۱۳۹۹).

در هنگام ذکر حی یا قیّوم، با اشاره شیخ، دراویش به‌سمت دف‌ها رفته، آنها را بوسیده، بر دیده نهاده و شروع به‌نواختن می‌کنند. در اینجا تهلیلیه پایان یافته و شروع ذکر قیام با صدای دف‌ها اعلام می‌شود. دراویش که تا این لحظه نشسته بودند، قیام کرده و پنجه در پنجه‌ی هم، دور خلیفه حلقه بسته و از راست به‌چپ با ادای ذکرها می‌چرخند (محمّدی، ۱۳۷۹: ۵). در این ذکر، دراویش گیسوی (پرچ) خود را باز کرده و دایره‌وار می‌ایستند و همراه با صدای دف و تاس، بزم خود را با قیل و قال آغاز می‌کنند.

قیل و قال را راه وصال به‌حق و درک حقیقت می‌دانند و لذّت روح را در آن می‌یابند. در این میان نواختن موزون دف‌‌ها، آغاز شده، دراویش سر و گردن خود را ابتداء آهسته و سپس سریع به‌حرکت در می‌آورند و معمولاً توسّط سرحلقه، رهبری و هدایت حرکات دراویش انجام می‌شود (تابانی، ۱۳۸۰: ۳۷۹).

ذکر حی یا قیّوم، با ریتم دف همراه می‌شود سپس ذکر «حی الله» و به‌دنبال آن ذکرهای «حی، حی، حی الله»، «دائم»، «حدّادی»، «یار علی، مولام علی» و در انتها «به‌رو پشت» به‌معنای جلو، عقب اجراء می‌شود (محمّدی، ۱۳۷۹: ۶). ترتیب و نحوه‌ی اجرای ذکرها و ریتم آنها در خانقاه‌ها بر اساس نوع طریقت قادریه‌ی آن مختلف است.