محمدرضا ممتازواحد
نکته‌ای که در اینجا حایز اهمیت است؛ هرچند لحن، – به‌صورت کلی- جمیعِ مواردی چون الحانِ ستایشی، عاطفی، حماسی، تعلیمی، توصیفی و غیره را در بر می‌گیرد ولی در این جُستارِ نوشتاری، لحن، منحصراً شیوه و طریقه‌ی بیان (و یا، لحنِ بیانِ شخصی) منظورِنظر گشته هرچند که این دو مبحث، مضامینی در هم‌تنیده‌اند.
جالب این‌که، در حوزه‌ی شناخت سبک و مباحثِ سبک‌شناختی نیز، ردپای لحن مشهود است. با تمامی توضیحاتی که تا به‌الآن از قلمِ راقمِ این سطور درخصوص شناختِ سبک منتشر شده، اما این موضوع غیرقابل‌انکار است که در سنت موسیقی دستگاهی ایران (چه در تکنوازی (ساز) و چه در تک‌خوانی (آواز))، آن‌چیزی که تفاوتِ شیوه‌ها، سبک‌ها و راه‌و‌روش‌ها را عیان و هویدا می‌سازد، تفاوتِ لحنِ بیانی در سازها و حنجره‌ها است و مادامی‌که ساز و حنجره‌ای حایزِ لحنِ بیانِ شخصی شد، می‌توان در مورد آن در حوزه‌ی مطالعاتِ سبک‌شناسی اظهارنظر کرد.
تا به‌اینجای نوشتار، توضیحاتی درخصوص «لحن» از دو منظرِ «لحنِ احساسی» و «لحنِ بیانی» عنوان شد. لحنِ احساسی، هم بر احساسِ نغمات و هم بر احساسِ کلمات دلالت دارد و لحنِ بیانی (البته ضمنِ درهم‌تنیدگی با لحنِ احساسی)، با حالات و حرکاتِ آوایی (در موسیقی باکلام) و نوایی (در موسیقی بی‌کلام) مرتبط است. همان‌طور که گفته شد اگر از منظری دیگر به‌رپرتوار موسیقی کلاسیک ایرانی بنگریم و تفاوت و تمایز ِ دستگاه‌ها، آوازها و گوشه‌ها را بررسی کنیم، فارغ از مباحث فنی درخصوص نظام فواصل (اِشِل صوتی، قوانین ملایمت و همنشینی فواصل) و همچنین فونکسیون درجات و گردش نغمات، این تفاوتِ لحن‌ها است که سبب تمایزِ گوشه‌ها، آوازها و دستگاه‌ها بایکدیگر می‌شود.
بیتی از سعدی شیرازی با صدای محمدرضا شجریان که به‌ترتیب در گوشه‌های رضوی، جامه‌دران و همچنین حزین (فرودِ به‌شور) اجرا شد. این فایل صوتی که تحت‌عنوان یک بیت و چند آواز توسط خانه‌ی شجریان تهیه و تدوین شده، بهترین مصداق بر این موضوع است که تفاوت و تمایزِ گوشه‌های رضوی، جامه‌دران و حزین (همراه با فرود به‌شور)، علی‌رغمِ تفارق در بستر نغمگی، نقش درجات و گردش نغماتِ آن‌ها، در تفاوتِ لحنِ ادای کلمات (و البته، نغمات) ریشه دارد.
این فایل صوتی را بشنویماین مصداق در ترتیب و ترتّبِ گوشه‌های یک فضای مُدال، بهتر تعمیم می‌یابد. به‌عنوان نمونه؛ محمود مونسی (مدرس آواز و خواننده‌ی نسل حاضر) بیتی از حافظ شیرازی را در تمام گوشه‌های مایه‌ی آوازی بیات اصفهان خوانده است. با تدقیق و تعمیق در تأکیدات کلامی و لحنِ ادای واژگان و حالات و حرکاتِ آوایی مونسی در این فایل صوتی، تبلورِ لحن، بیشتر و بیشتر مبرهن خواهد شد. شایان ذکر است، محمود مونسی برخاسته از کانون آوازی تبریز است و در توضیحات فایل که در کلاس درسی وی به‌هنرجویانش ضبط شده است، جملاتی را به‌زبان آذری بیان می‌دارد ولی دربرشماری نام گوشه‌ها و ادای شعر، همه چیز مشخص و گویا است.
۱ نظر