گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

سیستم فیثاغورثی و اعتدال مساوی (۱)

مقدمه: مسئله نیم پرده های مساوی ذهن موسیقی دانان و تئوریسین های بسیاری را قرنها به خود مشغول نموده است. سیستم ۱۲ نیم پرده مساوی در بین علاقمندان هارمونی خالص و … با مخالفت روبرو شده و می شود ولی به دلیل مزایای آن امروزه پیانوها را با این سیستم کوک کرده٬ پرده گیتار را بر اساس درجات این سیستم می بندند و … دراین نوشتار سعی بر این است تا به چگونگی ایجاد سیستم ۱۲ قسمتی مساوی یا همان ۱۲ نیم پرده ای مساوی پرداخته شود.


مطالب بنیادین
فاصله طبیعی interval Just ٬ فاصله گویا Rational و فاصله گنگ Irational : هر فاصله ای که بتوان آن را به صورت کسر نشان داد یک فاصله گویا است. فواصلی مانند ۲/۳ و ۳۳۳/۳۳۴ همگی فواصل گویا هستند. از طرفی طبق مطالعات Vos and Von Vianen-1984 اگراعداد صورت و مخرج کسر کوچک باشند٬ فاصله طبیعی و ملایم ترخواهد بود.

فواصلی مانند ۲/۳ ٬ ۳/۴ ٬ ۱/۲ ٬ ۸/۹ ٬ ۱۳/۱۴ همگی فواصل طبیعی هستند. فواصل گویا و طبیعی با فرکانس ارتعاش و ساختار ایده ال هارمونیکهای صدا همخوانی دارند.

به عنوان مثال اگر فاصله بین دو صدا پنجم طبیعی ۲/۳ باشد (مانند فاصله بین دو نت دو و سل) این بدان معناست که فرکانس نت سل ۱.۵ یا ۲/۳ برابر فرکانس نت دو بوده و همچنین دومین هارمونیک نت سل دارای فرکانسی برابر سومین هارمونیک نت دو است. این مطلب در شکل زیر (سمت راست) نشان داده شده است:


از طرف دیگر موج ارتعاشی نت دو و نت سل به ترتیب بعد از ۲ و ۳ طول موج دارای گره مشترک بوده و این برای مضارب ۲ و ۳ بارها تکرار می شود. چنین روندی ملایمت Consonanse را ایجاد می کند:

فاصله گنگ فاصله ای است که نتوان آن را بصورت کسر نوشت . اگر فاصله بین دو نت برابر با:

باشد در این صورت چنین فاصله ای دیگر گویا و طبیعی نیست. فاصله پنجم در سیستم ۱۲ نیم پرده مساوی برابراست با:

و این یک فاصله گنگ است. این فاصله با فاصله پنجم طبیعی ۲/۳ دارای اختلافی برابر ۱.۹۵۵ سنت است که به آن گراد می گویند. لغت گراد که اولین بار توسط Andreas Werckmeister ۱۶۴۵-۱۷۰۶ به کار رفت معادل ۱۲/۱ کومای فیثاغورثی است و در فرایند اعتدال سیستم فیثاغورثی نقش مهمی دارد.

فواصل گنگ از ساختار هارمونیک صدا فاصله داشته و در تعاریف هارمونی خالص نمی گنجند. اگر فاصله بین دو صدا پنجم معتدل ۷۰۰ سنت باشد (مانند فاصله بین دو نت سل و دو در سیستم ۱۲ نیم پرده مساوی) این بدان معناست که فرکانس نت سل ۱.۴۹۸۳ برابر فرکانس نت دو می باشد که هیچ ارتباطی با ساختار هارمونیک نت دو ندارد. این مطلب در شکل زیر نشان داده شده است:

همچنانکه در شکل بالا مشاهده می شود٬ بین این دو صدا ساختار هارمونیکی مانند فاصله آنچه در قبل دیدیم وجود نداشته و بین دومین هارمونیک نت سل و سومین هارمونیک نت دو ضربانی با میزان ۰.۸۸۵۸ عدد در ثانیه ایجاد می گردد.

از طرف دیگر موج ارتعاشی نت سل بعد از ۲.۹۹۶۶ طول موج ارتعاشی خود هیچگاه با موج ارتعاشی نت دو دارای گره ارنعاشی مشترک نمی گردد. چنین مفاهیمی در هارمونی طبیعی و محض نقش به سزایی را دارا می باشند.

شاهین مهاجری

شاهین مهاجری

متولد ۱۳۵۰ تهران
لیسانس زمین شناسی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۴
نوازنده و محقق تمبک و میکروتونالیست

دیدگاه ها ۸

  • عالی بود.فرکانسهای مربوط به هارمونیکهای هر نت را از کجا می توان مطالعه کرد؟ یک سوال دیگر: فرض کنید نت A را روی فرکانس ۴۴۰ کوک کنیم. این نت را حداکثر چند سنت این طرف تر یا آن طرف تر می توان کوک کرد تا هنوز نت لا را تولید کند؟

  • با سلام
    ۱- فرکانس های فرعی را می توان از طریق تجزیه صدا و توسط نرم افزار یا سخت افزارهای تجزیه صوت به دست آورد . لینک زیر نمونه ای از این دست است:
    http://www.hibberts.co.uk
    ۲- بستگی به میزان حساسیت شما به تغییر کوک صدا دارد.اصولا و طبق بررسی آماری تغیر حدود ۵ سنت که JND یا just noticable difference است باعث ایجاد حس تغییر کوک می شود.ولی این عدد قطعی نیست و برای هر فرد متفاوت است.لطفا لغت JND را در گوگل بیابید تا بیشتر درباره آن مطلب پیدا کنید.

  • علاوه بر اینکه بسیار خوب است که بدانیم تفاوت فاصله‌ی گویا و گنگ چیست٬ خوب است به نکته‌ای در مورد دقت گوش هم توجه کنیم. همان طور که خود آقای مهاجری هم اشاره کردند٬ این دو سنت اختلاف میان فاصله‌ی پنجم این دو سیستم تقریبا برای گوش قابل تشخیص نیست٬ و گوش همان صدای طبیعی و خوشایند را «تقریب می‌زند». در واقع گوش همان صدا را می‌شنود و به همین دلیل است که این سیستم موسیقایی از تئوری صرف که بگذریم٬ در عمل با مشکلی مواجه نشده است.

  • با سلام به پیام جان

    درست است که ۱.۹۵۵ سنت در وحله اول به نظر ناچیز می آید اما در چرخه پنجم که در شماره های بعدی مقاله می آید نقش مهمی در ایجاد فواصل فیثاغورثی دارد و فرایند اعتدال بر اساس وجود این مقدار اختلاف شکل گرفته است.بعد از ۱۲ چرخه پنجم به جای اکتاو فاصله ۱۲۲۳.۴۶ سنت ایجاد می شود که ۲۳.۴۶ سنت همان کمای فیثاغورثی است.چهار تا فاصله پنجم هم منجر به سوم بزرگ فیثاغورثی می شود که معادل ۴۰۷.۸۲ سنت است یعنی ۴۰۰ + (۴*۱.۹۵۵)
    اصولا بحثی در مبحث کوک و فواصل است به عنوان Mapping که می گوید چگونه می توان مثلا سیستم فیثاغورثی یا هر سیستم دیگر را با سیستم دیگری شبیه سازی کرد.مثلا سیستم ۱۲ قسمتی مساوی فاصله پنجم را خوب شبیه سازی می کند ولی نمی توان فاصله نیم پرده آپوتوم ۱۱۳.۴۸ سنت را پاسخی دهد.

  • نت”دو” که میشه فاصله ی “چهارم” از نت “سل”
    ولی شما اینجا به عنوان فاصله ی پنجم ازش یاد کردین. جریان چیست؟ 😐

  • میلاد عزیز .. سپاس از بذل توجه ‌… صحیح میفرمایی .. اشتباه تایپی است .. منظور فاصله دو تا سل میباشد .. حتما اصلاح میکنیم

بیشتر بحث شده است