نقش فراهان در فرهنگ و موسیقی ردیف دستگاهی ایران (۳)

صورت بندی مکتب خراسان، پردگانی بوده و ساختارهای اجرایی (مد) استقلال کافی داشته‌اند و آن چیزی که مرتبط با موسیقی ردیف دستگاهی است چنین است:
در قرن هفتم، مکتب دستانی در غرب ایران با به کار گیری غزل، گام نوینی در ارتقاء مراحل گسترش موسیقی ایران برمی‌‌دارد. بهره‌گیری از غزل موجب شکل گیری گوشه‌های دستگاهی می‌‌‌‌‌‌‌‌شود. این امر مرهون عوامل فرهنگی، اجتماعی و تاریخی است. در کنار آن، می‌‌‌‌‌‌‌‌توان به جایگاه زبان فارسی و نقش آن در غزل اشاره کرد که مهم ترین ابزار کلامی‌ در خدمت موسیقی است.

به هر روی، از آنجا که تمام مکاتب جزئی‌تر موسیقایی بعد از قرن هفتم در غرب ایران (تبریز، قزوین، اصفهان، شیراز و تهران و استان مرکزی و قم کنونی) – که به این بخش مرکزی آن زمان عراق گفته می‌‌‌‌‌‌‌ شد – رشد کرده، می‌‌‌‌‌‌‌‎توان مراحل استکمالی مکاتب جزئی‌تر ناحیه عراق را نیز تحت پوشش مکتب بزرگ «عراق» قلمداد کرد.

از خصوصیات عمده مکتب موسیقایی عراق یکی این است که در آن ساختارهای اجرایی ابتدا و انتها دارند. این امر موجب استقلال اجرایی قطعات می‌‌‌‌‌‌‌ شود.

موسیقی ردیف دستگاهی ایران با توضیحاتی که در بالا خوانده‌ایم مستقیما می‌‌‌‌‌‌‌‌تواند با حکومت شیعی صفویه مرتبط باشد. پس از تسلط سیاسی حکمرانان صفویه به ویژه پس از قدرتمداری شاه طهماسب اول – که در آن دوره موسیقی به شدت تحت فشار بوده و موسیقی دانان به خلافت عثمانی و یا هند مهاجرت می‌‌‌‌‌‌‌‌کنند – الحان موسیقی شهری ردیف دستگاهی به مکان‌هایی منتقل می‌‌‌‌‌‌‌ شود که مذهب شیعه در آنجا قدرت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قابل توجهی دارد. تبریز و جمهوری کنونی آذربایجان در دوره شاه اسماعیل با قدرت شمشیر و فضای سیاسی موجود شیعه می‌‌‌‌‌‌‌ شوند.

اصفهان و شیراز و بخشی از کاشان و بسیاری از مناطق مرکزی که مذهب تسنن شافعی داشتند و یا شیعه اسماعیلیه بودند با قدرت بلامنازع حکومت صفویه شیعه می‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. تنها مکانی که قرن‌ها شیعه ۱۲ امامی‌ بودند، قم و فراهان بزرگ (چنانکه توضیح دادیم) بودند؛ یعنی اشعریون.

واما توضیحی کوتاه پیرامون اشعریون:

اشعریان، خاندانی از عرب‌های قحطانی یمن بودند که پس از ظهور اسلام به حجاز و مکه رفته و اسلام آورند و پس از یک سری تحولات تاریخی، در ادوار بعد ابتدا به کوفه و پس از آن به قم مهاجرت کردند. اشعریان در ترویج مذهب شیعه ۱۲ امامی‌ خصوصاً در ناحیه قم کوشش فراوانی ورزیدند و گروهی از بزرگترین رجال شیعه و محدّثین از میان ایشان برخاسته‌اند. اشعریان پس از استقرار در قم در آبادانی این شهر کوشیدند و با نشر تعالیم اهل بیت، این شهر را به مرکزی برای جهان تشیع در اعصار بعد تبدیل کردند. ایشان با تملک اراضی و تجارت، به ثروت سرشاری نیز دست یافتند.