خسرو جعفرزاده
۳- ساختمان موسیقی ایرانی
با این نوع مشکلات بیانی و تعریفی و بدون شیوه یا متد بررسی، مشکل اساسی و مهم ِ شناسایی عناصر سازنده و نوع ساختمانِ موسیقی ایرانی، مبهم و نارسا می ماند. استفاده از واژه های عامیانه مانند «مقام مادر» یا «تئوری برآمده از دل موسیقی» هم کار را مشکل تر می کند. مثلا مقام درآمد در شور «مقام مادر» نامیده شده اما به ابوعطا و بیات ترک که میرسیم، بلاتکلیف، نمی دانیم که درآمد ابوعطا هم «مادر» است یا نسبت دیگری دارد. در مورد تعریف مقام و شکل و اندازه اش هم بلاتکلیفی دیده می شود، یک دانگی ص ۳۱، دو دانگی ص ۴۵، سه دانگی ص ۵۴، سه دانگی در هم تنیده ص ۷۵. در پشت این انواع مقام ها، گام هفت صدایی فرنگی هم حضوری هرچند کم رنگ دارد که فزاینده ابهام است. در حالیکه هرمز فرهت در ۱۳۸۰ (برای فارسی زبانها) توضیح داده که مقام های موسیقی ایرانی هر یک شکل خاصی دارند و در قالب یک یا دو دانگ یا یک گام نمی گنجند. تئوری پرداز باید یا گفته پژوهنده قبلی را بپذیرد یا آن را نقد کرده و علت باطل بودنش را روشن کند.
در مورد تعریف «دانگ» آمده است:
«دانگ یکی از مهمترین مفاهیم در دانش نظری موسیقی ایرانی است. در این موسیقی گردش نغمات عموماَ در محدوده یک دانگ صورت می گیرد.» (ص ۲۳)
این دو جمله که در این نوشته اهمیت اساسی دارند، در واقع بیان کننده یک وضعیتِ مبهم و نارسا، هستند چرا که:
در جمله اول، گویا «مهمترین» بودن «مفهوم دانگ» با استناد به «دانش نظری موسیقی ایرانی» شناسایی شده است. این «دانش نظری» کجا است؟ اگر این دانش نظری موجود بود که این کتاب ضرورتی نمی داشت. در نوشته های قدیمی هم مقامات بر اساس «دورکامل» که ساخته شده از یک فاصله پنجم و یک فاصله چهارم هستند، شناسایی می شوند. اینکه فاصله پنجم اهمیت کمتری از چهارم دارد، مستدل نیست، بلکه یک فرض و پنداشت است.
جمله دوم هم دقیق و درست نیست و فاصله چهارم به عنوان «محدوده گردش نغمات» عمومیت ندارد. در ضمن «گردش نغمات» با معنی «نغمه» که در همین نوشته به معنی «یک صدای موسیقایی» آمده است (ص۸)، همخوان نیست. اما محدوده گردش ملودی های موسیقی ایرانی در مقامات مختلف، متفاوت است و تابع یک قاعده عمومی نیست. چند مثال برای فاصله های پنجم تا هفتم:
• صداهای اصلی در مقام شورِ «سل»: فا – سل (ش) – لا کرن – سی بمل – دو یا ط – جـ – جـ – ط است که یک فاصله پنجم است. (نک به فراز اول کرشمه شور)
• مقام چهارگاه «دو»: سل – لاکرن – سی – دو (ش) – ر کرن (بدون ر کرن چهارگاه شنیده نمی شود)
• مقام همایون «لا کرن»: می کرن – فا – سل – لاکرن (ش) سی
• مقام اصفهان «دو»: سل – لاکرن – سی – دو – ر – می بمل
• مقام ماهور «دو»: سل – لا – سی – دو (ش) – ر – می
• مقام راست «دو»: دو (ایست) – ر (ش) – می – فا – سل
• مقام حجاز «ر»: سل – لا کرن – سی بمل – دو – ر (شاهد و ایست) – می بمل/کرن – فا
۱ نظر