خسرو جعفرزاده
در مکتب هنرستان موسیقی ملی، (بنیان گذار روح الله خالقی ۱۳۲۸ هـ. ش) نت نویسی، برای امکان نقل آسان به هنرجویان مبتدی، بر پایه «ساده نویسی» قرار گرفت؛ در نوشته های آن مکتب غیر از میزان های دو ضربی، سه ضربی، شش ضربی و به ندرت چهار ضربی، وزن های دیگری مشاهده نمی شود؛ گویا موسیقی ایرانی محدود به این چهار نوعِ وزن است. سعی بر این بود که هر نوع آهنگی با هر وزن پیچیده موسیقایی در یکی از این میزان ها چپانده شود. که البته با توجه دقیق به عمل موسیقی ایرانی مورد تائید قرار نمی گیرد. در موسیقی ایرانی شش ضربی ها همه ۳+۳ نیستند و علاوه براین وزن های مفصل و پیچیده وجود دارد که همه ساده نویسی شده اند.
به عبارت دیگر «وزن شناسی» در گفتمان عامیانه موسیقی ایرانی (جعفرزاده ص ۱۱) تبدیل به فنِ «میزان بندی» شده است و سعی بر این است که نت ها را در یکی از میزان های شناخته شده بالا جا بدهند. به عبارت دیگر، مفهوم مهم و موسیقایی «وزن» مورد توجه و شناخته شده نیست.
قبل از بررسی و نقد دقیق میزان شناسیِ ابتدایی در گفتمان موسیقی ایرانی، برای ایجاد کنجکاوی، یک اشاره می کنم به یک نمونه ی معروف از تصنیف های ۶/۸ در موسیقی ایرانی،که نشان می دهد «وزن» در میزان ۶/۸ همیشه «دو ضربی ترکیبی – هر ضرب یک سیاه نقطه دار» نیست. در میزان ۶/۸ انواع متفاوت «وزن» قابل شناسایی است. به عبارت دیگر تفکیک مفهوم «وزن» از «میزان» و «ضرب» از «تاکید» ضروری است. که برنامه اصلی این مقاله است.
این نمونه تصنیف «مرغ سحر» ساخته مرتضی نی داود با شعر ملک الشعرا بهار است که با وزن ۶/۸ نوشته می شود. نت نویسی موسی معروفی (در ۱۲۴ قطعه انتخاب داریوش صفوت ص ۲۹۴)
اما اگر دقت کنیم، می شنویم که با شیش هشت هایی مانند چهار مضراب ها یا رنگ شهرآشوب هم وزن نیست. (در سی دی شماره ۶ اجرا با سه تار یا اجرای تلویزیونی محمدرضا لطفی و هنگامه اخوان) میزان دوم و بسیاری از میزان هایی بعدی، در نت نویسی دلالت به ۳+۳ (یا همان دوضربی ترکیبی) دارد که درست نیست. یک نوازنده که تصنیف را نشناسد با این نت نویسی آن را با وزن رنگ شهر آشوب اجرا خواهد کرد که تاکید ها اشتباه خواهند بود و وقار و ابهت تصنیف از بین می رود:
رنگ شهر آشوب نوشه داریوش طلایی ۳+۳
اما در اجراها می شنویم که تاکیدها چنین اجرا می شوند:
«- مر – غسحر، – نا – له سر، – کن» با این تذکر که در این قسمت شعر و موسیقی درست تلفیق نیافته اند، اما این وضعیت در تصنیف ها بسیار رواج دارد و مشکلی ایجاد نمی کند.
بنابراین وزن این آهنگ از ۳+۳ ترکیب نشده و ترکیب آن ۴+۲ است ،.نت نویسیِ درست ۶=۲+۴ مطابق با اجرا:
اما در قسمت های دیگر که شعر و ملودی تلفیق یافته اند (ای خدا ای فلک ای طبیعت…) تقسیم بندیِ ۴+۲ واضح تر شنیده می شود و نت نویسی موسی معروفی هم دلالت بر این وزن ترکیبی دارد:
اجرای این تصنیف با تئوری «دوضربی ترکیبی» همخوان نیست و چنین تئوری پردازی منسجم نیست.
۱ نظر