گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

آوانگاری به روش «ابجد» در موسیقی قدیم ایرانی (۱)

آوانگاری به روش «ابجد» در موسیقی قدیم ایرانی *


مقاله ای که در پیش رو دارید، به روش نت نگاری «ابجد» در موسیقی قدیم ایران می پردازد. این نوشته توسط ابوالفضل زنده بودی و علی علیشاهی، جمع آوری و تالیف شده است.

حروف ابجد شیوه ای برای مرتب سازی حروف زبان عربی است که بر پایه الفبای اولیه خط فنیقی مرتب شده اند. حروف ابجد بر اساس بیست و هشت حرف زبان عربی به ترتیب زیر است:

ا ب ج د ه و ز ح ط ی ک ل م ن س ع ف ص ق ر ش ت ث خ ذ ض ظ غ

برای سهولت در به خاطرسپردن این حروف هر چند حرف پیاپی را به شکل یک واژه درآورده اند که چنین است:

اَبجَد – هُوز – حُطی – کَلَمَن – سَعفَص – قَرَشَت – ثَخَذ – ضَظِغ

هشت صورت فوق را حروف جمل یا حساب جمل یا حساب ابجد به معنی ارزش عددی حروف الفبا و واژگان می نامند. عدد ۱ تا ۱۰۰۰ را به روش زیر بین این ۲۸ حرف تقسیم کرده اند:

ا ب ج د ه و ز ح ط

۱ ۲ ۳ ۴ ۵ ۶ ۷ ۸ ۹

ی ک ل م ن س ع ف ص

۱۰ ۲۰ ۳۰ ۴۰ ۵۰ ۶۰ ۷۰ ۸۰ ۹۰

ق ر ش ت ث خ ذ ض ظ غ

۱۰۰ ۲۰۰ ۳۰۰ ۴۰۰ ۵۰۰ ۶۰۰ ۷۰۰ ۸۰۰ ۹۰۰ ۱۰۰۰

به این ترتیب برای هر کلمه یا حرفی که بخواهند به عدد تبدیلش کنند عدد متناظر را از جدول بالا به دست می آورند. علینقی وزیری نامهای سری و کرن را از اعداد حروف ابجد نام خود”علینقی”برگزید. به این ترتیب که اگر علینقی را تقطیع کنیم و به جدول بالا مراجعه کنیم به اعداد متناظر زیر می رسیم:

ع ل ی ن ق ی

۷۰ + ۳۰ + ۱۰ + ۵۰ + ۱۰۰ + ۱۰ =۲۷۰

وزیری به دو گونه مختلف به عدد ۲۷۰ نام خودش رسید که یکی را سری و دیگری را کرن نامگذاری کرد:

س ر ی

۶۰ + ۲۰۰ + ۱۰=۲۷۰

ک ر ن

۲۰+ ۲۰۰ + ۵۰=۲۷۰

اولین کسی که به نگارش نت بر اساس حروف ابجد پرداخت الکندی بود. الکندی مانند یونان باستان مبنای گام را از نت لا (مینور) آغاز می کرد و در یک اکتاو به شرح زیر حروف ابجد را قرار می داد:

الکندی در اکتاو دوم نیز همین حروف را تکرار می کرد و مشکلی که بوجود می آمد این بود که مشخص نبود مثلا “م” بیانگر نت لا در کدام اکتاو است.

پس از او فارابی برای رفع این مشکل در اکتاو دوم ادامه ی حروف ابجد را به کار گرفت:


با این ابداع فارابی، مشکل نگارش الکندی حل شد اما مشکل دیگری به وجود آمد. طبق جدول از “الف” تا “ی” بر اساس یک تا ده تنظیم شده است و این ترتیب در شیوه ی نگارش الکندی و بعد از او فارابی صدق می کند اما مشکل از اکتاو دوم شروع می شود یعنی در نگارش فارابی بعد از “ی” “ک” قرار گرفته است. در توالی اعداد ابجد “ی” برابر با ده و “ک” برابر با بیست است در صورتی که در نت نگاری فارابی نغمه “ی” نغمه دهم است و عدد ابجد آن هم ده است اما نغمه بعد که نغمه یازدهم است با حرفی مشخص شده که نسبت عدد ابجد آن بیست است و تناقض این درجه بندی در توالی اصوات نت ها از نت یازدهم به بعد با توالی اعداد ابجد، مشکل شیوه فارابی بود. بعد از فارابی ابن زیله از شاگردان برجسته ی ابن سینا با دو حرفی کردن نام نت های اکتاو دوم این مشکل را چنین بر طرف کرد:

دوباره از “الف” تا “ی” ده نغمه اول را در بر می گرفت اما در ادامه حرف “ی” به نه نغمه اول اضافه شد:

ی+ا (یا)=۱۰+۱=۱۱ (نغمه یازدهم)

ی+ب (یب)=۱۰+۲=۱۲ (نغمه دواردهم)

ی+ج (یج)=۱۰+۳=۱۳ (نغمه سیزدهم) که در سیستم ابن زیله معادل اکتاو بود و در اکتاو دوم:

ی+د (ید)=۱۰+۴=۱۴ (نغمه چهاردهم)

ی+ه (یه)=۱۰+۵=۱۵ (نغمه پانزدهم)

ی+و (یو)=۱۰+۶=۱۶ (نغمه شانزدهم)

ی+ز (یز)=۱۰+۷=۱۷ (نغمه هفدهم)

ی+ح (یح)=۱۰+۸=۱۸ (نغمه هجدهم)

ی+ط (یط)=۱۰+۹=۱۹ (نغمه نوزدهم)

نغمه بیستم در ابجد معادل “ک” است و در ادامه نغمات “ک” به نه حرف اول ابجد اضافه می گردد:

ک=۲۰ (نغمه بیستم)

ک+۱ (کا)=۲۰+۱=۲۱ (نغمه بیست و یکم)

ک+ب (کب)=۲۰+۲=۲۲ (نغمه بیست و دوم)

ک+ج (کج)=۲۰+۳=۲۳ (نغمه بیست و سوم)

ک+د (کد)=۲۰+۴=۲۴ (نغمه بیست و چهارم)

ک+ه (که)=۲۰+۵=۲۵ (نغمه بیست و پنجم)

ک+و (کو)=۲۰+۶=۲۶ (نغمه بیست و ششم) که معادل اکتاو دوم در سیستم ابن زیله است:

* این نوشته بعدا توسط نویسنده آن در مقاله ای با عنوان «توضیحی درباره آوانگاری ابجد در موسیقی قدیم ایران» اصلاح شده است.

ابوالفضل زنده بودی

ابوالفضل زنده بودی

۱ نظر

  • سلام و خسته نباشید. یه دنیا ممنون بایت توضیحات مفیدتون/ کل گوگل رو زیر و رو کردم تا ارتباطی بین الفبا و نتهای موسیقی پیدا کنم ولی هیچ موردی رو پیدا نکردم الا سایت شما سپاس

بیشتر بحث شده است