اینگونه است که حرکت ملودی در موسیقی ایرانی را بر مبنای مد می نامند نه گام زیرا بیشتر سیطره ی «ملودی مدل» عموما در محدوده ی یک دانگ (چهارم درست) شکل می گیرد نه یک اکتاو (هشتم درست) اما واریاسیون های ملودی معمولا در محدوده ی فضای یک اکتاو می تواند جریان یابد.
در این فاصله ی چهارم درست، نتی که دارای ارزش و تاکید بیشتری است «شاهد» می نامیم؛ الگوی ملودی در چهارم های درست مختلفی شکل می گیرد و در هر الگوی ملودی نتی شاهد است و می دانیم که این نت مهمترین نقش را در تشخص آن مد دارد، به عنوان مثال در سلمک درجه ی چهارم شاهد، در قرچه درجه ی ششم و در رضوی درجه ی هفتم شاهد است، این سرآغاز تفاوت مفهوم سیستم تنال و مدال است.
در دستگاه شور درجه ی چهارم را نمایان اصلی در نظر می گیرند (۷) بر خلاف دو گام ماژور و مینور که نمایان آن درجه ی پنجم و بسیار حائز اهمیت است. در شور آن چنان درجه ی چهارم مهم است که می بینیم درجه ی پنجم شور در جهت تمایل به درجه ی چهارم ربع پرده بم تر می شود و این اختلاف ربع پرده ای مبنای طرح سوالات بسیاری در مورد فواصل شور و حتی سرکلیدهای شور است.
“در گامهای دستگاهها و نغمات دو قسم گام مشخص می شود: فروشو (پایین رونده) و برشو (بالا رونده). فروشو به آنهایی می گوییم که پس از تونیک اهمیت زیر نمایان در آنها بیش از نمایان و سایر نت هاست مثل شور و همایون. برشو به آنهایی می گوییم که پس از تونیک اهمیت نمایان بیش از سایرین است مثل ماهور و چهارگاه” (۸)
در واقع وزیری چنین رویکردی را در نظر گرفته که اگر درجه ی چهارمِ گام «نمایان» باشد، آن گام پایین رونده است زیرا چهارم بالا رونده در حالت پایین رونده درجه ی پنجم (نمایان موسیقی غربی) می شود. وزیری گام شور را پایین رونده حساب می کند و بیان می دارد که در شور نیز باید آکورد مانند موسیقی کلاسیک روی درجات اول، سوم و پنجم تشکیل شود به عنوان مثال شور می را فرض کرده است اما آکورد لا دو می را لحاظ کرده است وقتی دقت کنیم می بینم اگر شور می را پایین رونده در نظر بگیریم درجه ی اول می درجه ی سوم دو درجه ی پنجم لا می شود.
“دیگر اینکه نت نمایان (گام بالارونده) در شور ثابت نیست و اغلب نت متغیر است دلیلی بر عدم اهمیت آن است. دیگر آنکه اولین مدگردی طبیعی که در شور می شود شوری است که از زیر نمایان شروع می شود و به عنوان شهناز یا گوشه ای دیگر می نامند و اصولا مد گردیهای شور به زیر نمایان معمول است و مد گردی به نمایان اگر معمول شود از تاثیر مکتب موسیقی جدید ایران باید دانست و الا سابقا هیچ معمول نبوده است” (۹)
نوشته
۷- کتاب «نظری به موسیقی»، جلد دوم نوشته روح الله خالقی، صفحه ۱۳۱
۸- کتاب «تئوری موسیقی» نوشته علینقی وزیری، صفحه ۱۳۱
۹- کتاب «تئوری موسیقی» نوشته علینقی وزیری، صفحه ۱۰۵ و ۱۰۶
۱ نظر