آرشه کشی در سازهای زهی

جیمز ریل: نخستین باری که معلم، یک ساز زهی را به دست ما می‌دهد، فکر می‌کنیم قسمت سخت [کار] گذاشتن انگشتان دست چپ در حالت درست، برای تشخیص دادن نتهای صحیح خواهد بود. چقدر حرکت آرشه با دست راست می‌تواند سخت باشد؟

خوب، همان گونه که ما به محض آنکه برای اولین بار، آرشه را روی سیم باز گذاشتیم فهمیدیم، این کار آن قدرها هم ساده نیست. سپس، اکثر ما هنگامی که برای به دست آوردن صدای خوب تلاش می‌کنیم، دست راستمان را سفت می‌کنیم؛ از فشارهای غلط در جهت نادرست استفاده می‌کنیم و صداهایی تولید می‌کنیم که به یاد ما می‌اندازد، سیمها از زه ساخته شده‌اند.

برای آنکه بتوانیم صدای تمیز تولید کنیم که ما را به سازهای زهی جذب کند؛ در ابتدا باید بر آن انقباض دست آرشه فائق آییم. ایدن۱ ونینگ روسن، ویولنیست آزاد و معلم فلوریدایی یک کتاب کامل در ارتباط با همین موضوع نوشته است. عنوان کتاب:

The violin Book 6a: Elemens of a tension – Free Bow Hand, with Etudes 2, هست.
او می‌گوید این انقباض ها زمانی شروع می‌شود که حرکت طبیعی ماهیچه به شکلی متوقف شود. و الزاماً راجع به فعالیتهای پر تحرکی مانند حرکت آرشه یا بالا رفتن از پله صحبت نمی‌کنیم.

ونینگ ـ روسن، پیشنهاد می‌دهد این کار را تجربه کنید؛ با پاهای صاف روی چوب سخت یا زمین موزاییک شده بنشینید. شصتهایتان را به زمین فشار دهید، و آنها را برای مدت کوتاهی به همین شکل نگه دارید. او خاطر نشان می‌کند: «شما انقباض را تنها در کف پایتان احساس نمی‌کنید، بلکه به زودی عضله‌های ساق پاها و سپس رانهایتان [منقبض می‌شوند.]»

چه اتفاقی می‌افتد؟ شما با فشار دادن ماهیچه به زمین انرژی تولید می‌کنید. انرژی نمی‌تواند آزادانه در زمین سخت حرکت کند؛ پس از طریق ماهیچه‌ها به همان مسیر اولیه باز می‌گردد.

با این کار متوجه شدید که اگر دست آرشه منقبض باشد، دردسر پیدا خواهید کرد.

درست و غلط
پس انقباض دقیقاً چگونه روی دست آرشه ویولن اثر می‌گذارد؟ ونینگ ـ روسن توضیح می‌دهد: «به اولین جلسه درستان فکر کنید، زمانی که آموختید چگونه آرشه را نگه دارید. در آن زمان دستتان روی پاشنه آرشه؛ انگشت شصت در زیر آن و چهار انگشت دیگر در بالای آن، قرار گرفته است. در همین زمان شماـ آگاهانه یا غیر آگاهانه ـ از فشار زیاد روی انگشت کوچکتان مطلع می‌شوید. تصمیم طبیعی که هنرجو در این موقعیت می‌گیرد، این است: «من باید آرشه ویولن را محکم با انگشت کوچکم نگه دارم زیرا این آرشه سنگین است!»

این واضح است؛ اگر شما آرشه را در هوا جلوی خودتان نگه دارید، چوب آرشه مانند بازوی یک اهرم بلند عمل می‌کند و به خاطر کشش جاذبه زمین، هر چه بازوی اهرم بلندتر باشد، احساس سنگینی بیشتری می‌کنیم. شصتتان در انتهای آرشه مانند تکیه‌گاه اهرم یا حمایت‌کننده عمل می‌کند. (انگشت کوچک عملاً قسمت کوتاه انتهای چوب را می‌گیرد. و وزن حقیقی آرشه را مانند افزایش وزن ناشی از طول چوب آرشه، تحمل می‌کند.) به همین دلیل انگشت کوچک، انقباضها را که از طریق مچ به ساعد حرکت می‌کند را توسعه می‌دهد.

اما چه اتفاقی می‌افتد هنگامی که آرشه را پایین روی سیم قرار می‌دهید؟ اکنون سیم به جای شصت [وزن] آرشه را تحمل می‌کند و انگشت کوچکتان می‌تواند آزاد باشد. حتی می‌توانید آن را بالا و پایین ببرید. اکنون کل دستتان آزاد است. (می‌توانید روی قسمت جلوی دست تمرکز کنید، وزن لازم را به چوب آرشه انتقال دهید تا صدایی که می‌خواهید را به دست آورید.)

ونینگ‌ـ روسن می‌گوید: «هنگامی که هنرجو تفاوت احساس دست آرشه روی سیم با احساس آن بالای سیم را درک نمی‌کند، انقباض دست را پس از قرار دادن آرشه روی سیم نیز ادامه خواهد داد. این تداوم انقباض در انگشت کوچک با وزنی که به طرف جلو آرشه انتقال می‌یابد، برابر خواهد بود. بنابراین آرشه با انرژی کم یا بدون انرژی منتقل شده به سیم، روی آن قرار می‌گیرد. و با اصطکاک کم و یا بدون اصطکاک [آرشه] با سیم، نمی‌توان صدای قوی و غنی ساخت. پس هنرجو، باید آگاه باشد که هر کدام از حرکات، آرشه را چگونه شروع می‌کند، و نسبت به انقباض در انگشت کوچک دقت زیادی به خرج دهد.»

ونینگ‌ـ روسن از آگاهانه غلط انجام دادن یک تکنیک، دقیقاً مانند انجام دادن آن در وضعیت صحیح حمایت می‌کند؛ به طوری که بتوانید تفاوتهای [بین آنها را] مشاهده و احساس کنید. او پیشنهاد می‌کند یک خط از اتود فرانتس دلفارت را بنوازید. (مثال ۱)

اولین بار به انگشت کوچکتان اجازه دهید که پس از قرار گرفتن آرشه روی سیم نیز منقبض، باقی بماند. صدای تولید شده را گوش کنید و انقباض را در دستتان احساس کنید.

یک بار دیگر این مثال را بنوازید. اما این بار پس از قرار دادن آرشه روی سیم، لحظه‌ای صبر کنید تا انگشت کوچکتان شل شود. پس وزن را به قسمت جلوی آرشه انتقال دهید. تماس طبیعی (وزن آرشه و دست روی سیم) را حس کنید. نفس عمیقی بکشید و پس از آن آرشه کشیدن را شروع کنید چه تفاوتی در صدای آرشه احساس می‌کنید؟

او می‌گوید: «عملاً حرکتهای آرشه با فعالیتهای طبیعی ماهیچه‌ها هم جهت هستند، ماهیچه‌های بدن بین انقباض و شل شدن در تناوب‌اند تا تمام وظایفی که از آنها خواسته شده را انجام دهند. به همین ترتیب هر کدام از گونه‌های مختلف حرکات آرشه در اثر مجموعه متناوب انقباض و شل شدن هست.»

مثال ۲ را امتحان کنید. این بار با آرشه استکاتو (مقطع) این خط را بنوازید. انقباض در انگشت کوچکتان را حفظ کنید به صدای مصنوعی غیر موسیقایی حرکات مقطع آرشه توجه کنید.
(مثال ۲)

اکنون دوباره مثال ۲ را بنوازید. این بار ابتدا تمام فشارها را از روی انگشت کوچکتان بردارید. ونینگ ـ روسن توصیه می‌کند: «انگشت اولتان را روی آرشه، پیش از نواختن نتهای استکاتو فشار دهید (از انقباض استفاده کنید) و به سرعت هنگامی که حرکات آرشه شروع می‌شود آن را آزاد کنید. تا صدای زنگی خوبی بدهد. برای نواختن هر نت استکاتو به این انقباض و شل کردن انگشت، ادامه دهید.»

شناختن و از بین بردن هر گونه انقباض منفی برای استاد شدن در مهارتهای مختلف آرشه، ضروری است. انقباض بیش از حد در دست حتی می‌تواند باعث جهش آرشه هنگام نواختن آرشه‌های لگاتو شود. سعی کنید آرشه تا حد امکان از روی سیم بلند نشود. پس از هر بار بلند شدن لحظه‌ای آرشه، اطمینان پیدا کنید که دستتان را هنگام بازگشت به سیم منقبض نمی‌کنید.

ونینگ ـ روسن ادامه می‌دهد: «پس از اینکه این احساس را یافتید که از انقباضهای ناخواسته پرهیز کنید، مرحله بعد آموزش شامل انجام حرکتهای جهشی آرشه می‌شود. ایوان گالامیان۳ در کتابش [تحت عنوان] «مبانی نوازندگی و آموزش ویولن»۴ کارکرد و عمل دست‌ آرشه را «بر پایه سیستم جهش» توصیف می‌کند. (حرکت جهشی ضرورتاً نیرو را در جسم متمرکز و بعد آن را رها می‌کند.) برای اینکه پرشهای طبیعی بدن مؤثر باشند، مفاصل و ماهیچه‌ها باید انعطاف‌پذیر باشند.»

ونینگ ـ روسن این تمرین ابتدایی را برای انجام دادن حرکت جهشی دست آرشه توصیه می‌کند: «دست آرشه را در هوا جلوی خودتان نگه دارید و آن را مشت کنید و انگشتان و مچتان را به عقب خم کنید (شکل ۱ الف)

سپس دستتان را آزاد و انگشتانتان را صاف کنید. (شکل ۱ ب)

این تمرین حرکت طبیعی جهش گونه دست راست را به شما نشان می‌دهد. در ضمن دست راست شما در حالت آزاد، وضعیت مناسب برای گرفتن آرشه را دارد.

درک این برداشت از انقباض، آزاد بودن و انعطاف‌پذیری قسمت سخت [کار] است. به محض اینکه آن را یاد گرفتید، می‌توانید تمرینات پیشرفته‌تر را شروع کنید. همانهایی که ونینگ ـ‌ روسن در کتابش آورده و نوشته است: «هر هنرجویی می‌تواند در تعویض آرشه نرم و حرکات پیشرفته‌تر آرشه استاد شود.»

او اضافه می‌کند: «هنرمندان بزرگ به نظر می رسد در نواختن تلاش بی‌وقفه می‌کنند تا هنر خود را به پیش ببرند، دستیابی به این تلاش بی‌وقفه با کسب توانایی در کنترل انقباض و آزادی آرشه‌کشی شروع می‌شود که در نتیجه این امکان را می‌دهد تا انرژی طبیعی حرکات بدن در پیشرفت هنر شخص نقش مهمی داشته باشد.»

پی نوشت
۱. Eden vaning – Rosen
۲. مبانی دست آرشه بدون انقباض؛ با اتودها.
۳. Ivan Galamian.
۴. The Principles of violin playing.

مقام موسیقایی شماره ۳۳