گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

نقش زنان در موسیقی ایرانی (۳)

اما اولین زن نوازنده که از نوازندگیش بر روی گرامافون ضبط شد سه تارِ خانم پروانه است که خواننده نیز بوده است؛ آواز او با سنتور حبیب سماعی و تار قوام السلطان در سال ۱۳۰۶ به ضبط شده که انتشارات آن کمپانی هیزمسترز ویس بوده است، نام اصلی اش بتول رضایی است اما به نام موچول (چون ماه) و پروانه بر روی صفحات گرامافون ثبت شده است. پروانه زنی بود لاغر اندام و سبزه که در سال ۱۳۱۱ ش در سن حدود بیست و پنج سال در اثر بیماری سل در گذشت. (۱)

در موسیقی ایرانی با نام سه خواننده به نام پروانه روبرو می شویم که هیچ یک با هم نسبتی نداشتند:

۱- پروانه – بتول رضایی ضبط آثار ۷-۱۳۰۶ ش

۲- پروانه – پروانه جعفری – اهل آذربایجان ضبط آثار ۴۰-۱۳۳۵ – اولین خواننده ترانه «مرا ببوس»

۳- خاطره پروانه – اقدس خاوری ضبط آثار ۱۳۵۷ – ۱۳۳۷ به دلیل همسایه بودن با خانم پروانه بتول رضایی در دوران کودکی در منزل آنها آمد و شد داشته و پس از خواننده شدن نام خاطره پروانه را انتخاب کرد.

چنانکه پیشتر گفته شد، از موچول پروانه (بتول رضایی) که خود نوازنده چیره دست سه تار بوده اثری ضبط شد که هم می نوازد و هم می خواند.

جالب اینجاست که در دوره قاجاریه هیچ اثری از ساز سه تار به ضبط نرسیده است و اولین اثر ساز سه تار از موچول پروانه می باشد.
اما نکته قابل توجه در میان آثار ضبط شده در سال ۱۳۰۷ کمپانی کلمبیا، تصنیف مولود نبی است که برای جشن نیمه شعبان سروده شده است و مدتی این تصنیف، سرود انجمن اخوت بود؛ «مولود نبی» شعرش از علی اکبر شیدا و آهنگ آن از درویش خان است و خواننده آن توران خانم است که از اقلیت های ارامنه می باشد و نوازنده تارش یحیی زرپنجه از نوازندگان کلیمی است که وحدت مذاهب را در زیر یک پرچم به نام موسیقی نشان می دهد و مشخص کننده این واقعیت است که اقلیت های مذهبی در طی قرنها زندگی مسالمت آمیز در کنار هم در این کشور، در تولید یک اثر هنری با یکدیگر همکاری می کرده اند.

این اثر بعدها بوسیله گروه فرهنگ و هنر به سرپرستی زنده یاد فرامرز پایور بازسازی و بوسیله خاطره پروانه بازخوانی شده است

در سال ۱۳۰۷ مسئولین دولتی متوجه شدند که گرامافون به عنوان اولین رسانه صوتی در ایران با اینکه در ابتدا وسیله اشرافی بوده ولی خطرش کمتر از مطبوعات نیست، به همین دلیل بوسیله سرتیپ محمد درگاهی رئیس شهربافی وقت آئین نامه ای در ۵ ماه تنظیم می شود که از آن تاریخ به بعد شعر و موسیقی بوسیله ارگان های ذیربط کنترل می گردد. آثاری که از سال ۱۳۰۶ تا اوایل ۱۳۰۸ به ضبط رسیده است، به عنوان «عصر طلایی صفحات گرامافون» نام برده می شود زیرا همه چیز در فضای باز اجتماعی اجرا و به ضبط می رسید، از جمله این آثار می توان به تصنیفی به یاد شاعر ناکام میرزاده عشقی با نام «ای دست حق» با صدای قمر اشاره کرد.

در دوره ای که در آن فقدان بانون تحصیل کرده موسیقی کاملاً حس می شد) اولین بانوی هنرمند موسیقی که تحصیل علمی کرد (اما مدرکی نداشت) روح انگیز بود که شاگرد کلنل وزیری بود. وی اولین بانوی موسیقی است که در سال ۱۳۱۲ به خارج از کشور برای ضبط صفحه رفت و اولین بانوی موسیقی است که به اجرای دو صدایی پرداخت که با مرحوم ظلی است؛ این آثار با کمپانی نعیم رکورد در شهر بغداد این صفحات به ضبط رسید. وی تنها بانوی آواز خوان ایرانی است که در سال ۱۳۵۶ ردیف آوازیش را با تار ابراهیم سرخوش به ضبط رساند.

اما اولین صفحه گرامافونی که ردیف آوازی به صورت بدون ساز در آن خوانده شده، دستگاه سه گاه با کمپانی پته در سال ۱۳۰۶ ش بوسیله خانم هلن ایران الدوله ( (اﯾﺮان ﺧﺎﻧﻢ، اﯾﺮان ﺧﺎﻧﻢ ﻫﻠﻨﯽ و اﯾﺮان اﻟﺪوﻟﻪ ﻫﻠﻦ) اجرا گردیده است و افسوس که همین یک اثر است!

امروزه با وجودی که بانوان مدرس آواز به کار مشغول هستند و به ترتیب شاگردان می پردازند، هنوز ردیف آوازی بوسیله بانوی هنرمندی به ضبط نرسیده و فقط همان ردیف آوازی روح انگیز است که در سال ۱۳۵۶ ش به ضبط رسیده است.

پی نوشت

۱- همسرش خیاطی داشت از وی فرزندی نمانده است وی از خانواده های شیرازی بود. مقبره اش در امامزاده عبداله تهران است.

بهروز مبصری

بهروز مبصری

متولد ۱۳۳۶ ساوه
محقق تاریخ موسیقی و نوازنده تار و سه تار

۱ نظر

بیشتر بحث شده است