گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

نقش زنان در موسیقی ایرانی (۱)

قدیمی ترین اسطوره ای که از یک زن موسیقیدان نام می برد ضلال دختر کمیک بوده که مخترع سازهای زهی است. سیوطی در کتاب اوایل المحاضرات از نخستین زنی که دف زد کلثوم خواهر موسی (ع) را نام می برد. حکیم فردوسی در شاهنامه از بانویی رامشگر به نام سوسن نام می برد که در توران زمین بود و با رامشگری و مکر و حیله پهلوانان ایرانی را به بند می کشید و در جایی دیگر از سپنوی خنیاگر نام می برد که آوازش پلنگ را رام می کرد.

در منطقه دزفول اوایل سال ۱۳۴۰ ش استوانه ای متعلق به چهار هزار سال ق م کشف شد که کهن ترین ارکستر جهان را نشان می دهد که جمعی از بانوان نوازنده و خواننده را نشان می دهد در دوره ساسانی بانوان هنرمند خویش درخشیدند و در طاق بستان آثار آنها موجود است یک جام سیمین که ۴ زن نوازنده را نشان می دهد که متعلق به دوره ساسانی است که یکی سرنا، بربط، ارغنون و نوعی نی را می نوازند این جام سیمین در موزه ایران باستان است.

در دوره پس از اسلام بانوان هنرمند به اندرونی دربار راه یافتند و موسیقیدانان برجسته ای چون ابراهیم موصلی به آموزش این بانوان پرداختند، این کار در تداوم تاریخی تا اواخر دوره قاجاریه ادامه یافت اما در سال ۱۲۸۴ ش که اولین ضبط های موسیقی در تهران انجام یافت، هیچ اثری از بانوان هنرمند ضبط نمی شود.

در ۵ دوره ضبط قاجاریه ۱۲۸۴ ش تهران ۱۲۸۶ ش پاریس ۱۲۸۸ ش لندن ۱۲۹۱ ش تهران و ۱۲۹۳ ش تفلیس تنها در سال ۱۲۹۱ ش در تهران است که بانوان هنرمند از خلوت دربار بیرون آمده به ضبط آثار می پردازند که آنهم از تاثیرات انقلاب مشروطه بوده است در این سال از موزیک دربار و صحبت درباریان و ارکستر شاهی و سازهای غربی چیزی به ضبط نمی رسد؛ در این ضبط مجموعاً ۱۴۱ اثر از هنرمندان موسیقی به ضبط می رسد که ۷۸ اثر آن مربوط به بانوان هنرمند و ۶۳ اثر مربوط به آقایان است. سه بانوی خواننده برای اولین بار صدایشان به روی صفحات گرامافون به ضبط می رسد.
اولین اثر از افتخار خانم است که تصنیفی از عارف قزوینی را می خواند: «دل هوس سبزه»، افتخاره خانم ۲۹ اثر، امجد خانم ۲۳ اثر، زری خانم ۲۶ اثر و مجموعاً ۷۸ اثر ضبط می شود.

هر سه بانوی هنرمند تصنیف خوانده اند که بیشتر آثار عارف قزوینی است. نکته آنکه در این آثار هر سه خواننده تصنیف «دل هوس سبزه» را می خوانند که هر کدام با لحن و بیان فردی است از نام حقیقی این بانوان هنرمند اطلاعاتی در دست نیست و به دلیل معذورات اجتماعی از نام مستعار استفاده می کردند؛ این کار در دوره پهلوی اول رسمیت کامل تری یافت که از دوره کلنل وزیری شروع می شود که نام روح انگیز را برای بتول عباسی انتخاب کرد و انتخاب نام مستعار حتی برای آقایان به مرور زمان تبدیل به یک مارک تجاری تبلیغاتی شد که هنرمند مثل ستاره در جامعه بدرخشد نام های دو سیلابی انتخاب می کردند.

بهروز مبصری

بهروز مبصری

متولد ۱۳۳۶ ساوه
محقق تاریخ موسیقی و نوازنده تار و سه تار

۱ نظر

بیشتر بحث شده است