نماد‌شناسی عود (۹)

مادامی که ابعاد واقعی ساز عود مورد بحث و کنکاش است، رسیدن به پاسخی قطعی در این خصوص بسیار دشوار خواهد بود چرا که درباره‌ی تناسب و ابعاد اجزای ساز عود، مقادیر متفاوت فراوانی را می‌توان یافت. هرچند به عنوان یک اصل کلی عرض کاسه را در عودهای رایج، حدود ۱۵ اینچ (برابر با۳۸ سانتی‌متر) و طول آن را حدود ۲۰ اینچ (برابر با ۵۰ سانتی‌متر) تعیین می‌کنیم. عودی تقریباً با این ابعاد در یک مینیاتور اسپانیایی یا مراکشی(۴۱) متعلق به سده‌ی سیزدهم میلادی ترسیم شده است. این مینیاتور عودنوازیِ «بیاض» برای معشوقه‌اش را نشان می‌دهد. اگر عرض دست نوازنده، ۴ اینچ (برابر با حدود ۱۰ سانتی‌متر) باشد، ابعاد سازی که در دست دارد کمابیش مطابق با ابعاد ذکر شده است. اگرچه در این تحقیق ما به شواهد موجود در نگاره محدود نخواهیم شد با این حال کنز‌التحف در تثبیت همین اعداد، چنان که اشاره شد، عرض کاسه را برابر با عدد مذکور و عمق آن را برابر با نصف عرض عنوان کرده است.(۴۲)

از این گذشته، عودهایی با اندازه‌های بزرگتر نیز وجود داشته‌اند. در یک مینیاتور ایرانی قرن ۱۶ که «میر‌ سید‌علی» آن را نقاشی کرده، تصویر عودنواز نشسته‌ای را می‌بینیم که ساز او چنان بزرگ است که دست‌اش به سختی برای زخمه زدن به کناره‌ی کاسه می‌رسد.(۴۳) به نظر می‌رسد سازی در این ابعاد، که تبحر شرقی در آن موج می‌زند، همان عودی است که ویلوتی از آن چنین یاد کرده: «عود حقیقی ازابعاد بسیار بزرگتری نسبت به سازهایی که امروزه همین نام را دارند برخوردار بود اما به دلیل حجم زیادی که داشت، عودی که ما امروز می‌شناسیم جانشین آن شد و آن را با نام «عود کویترا» تمیز می‌دادند که شباهت‌هایی به گیتار-لوت(۴۴) کوچک دارد».

عود با این ابعاد در رساله‌ا‌ی متعلق به قرن چهاردهم با عنوان «حاوی الفنون وسلوه المحزون» اثر «ابن الطحان الموسیقی» توصیف شده‌ است که طبق آن، عود عرضی برابر با ۳ فوت (حدود ۹۱ سانتی‌متر) دارد.(۴۵)

مؤلفان تفاوت بارزی بین چوب‌ها به عنوان بهترین چوب برای ساخت عود قائل‌‌اند: ابن‌الطحان(۴۶) چوب کاج را ترجیح می‌دهد. دیگر مؤلفان چوب راش یا گردو را بهترین چوب می‌دانند. اما در این میان همگان بر این نکته که چوب باید سبک، دارای ضخامت کم و به خوبی خشک‌شده باشد، اذعان دارند. به علاوه، نکته‌ی مهم دیگر این است که چوب در هر دو منطقه‌ی شکم و پشت ساز باید از ضخامت بیشتری برخوردار باشد.

اینکه عود در سده‌های میانه پرده‌بندی می‌شد یا نه، محل بحث و مناقشات فراوانی‌ست. بیشتر محققانی که نگارگری‌ها را مرجع خود قرار می‌دهند بر این باورند که عود پرده‌بندی نمی‌شد چراکه با وجود نگارگری‌های متعدد از عود، تصویر شناخته‌شده‌ای از عودی که پرده‌بندی شده باشد وجود ندارد. با این حال فارمر به شدت تاکید می‌کند که عود دارای دستان بوده است. (۴۷) وی این نتیجه‌گیری را با تکیه بر استفاده‌ی مکرر از واژه‌ی «دساتین» در منابع فارسی عنوان می‌کند. (دساتین جمع دستان –پرده‌های ساز- در لغت به معنی دست‌ها).

علاوه بر این با توجه به این‌که عود در آزمایش‌ها و تجربه‌های صوت‌شناسی مورد استفاده بوده، فرضیه‌ی پرده نداشتن آن نامعقول به نظر می‌رسد. با اینحال ممکن است این نظریه صحت داشته باشد. همچنین می‌توان انگاشت که ساز عود مانند ویولا‌دا‌گامبا در دو حالت دارای دستان و فاقد دستان نواخته می‌شده اما به هر حال اینکه عود امروزی دستان ندارد، غیر‌قابل بحث است. شاید هم، آنگونه که فرض کردیم، دستان تنها در تحقیقات آزمایشگاهی کاربرد داشته و زمانیکه موسیقی‌دانان چیره‌دست می‌نواختند، از ساز جدا می‌شده است.

پی نوشت

۴۱- تصویر این مینیاتور در کتاب زیر موجود است:

R. Ettinghausen, Arab Painting, 129.

۴۲- H. Farmer, “The Structure, ” 48

۴۳- تصویری از این مینیاتور که در موزه‌ی Fogg نگهداری می‌شود در این کتاب منتشر شده:

E. Graube, The World of Islam, New York: McGraw-Hill, n.d, 126

۴۴- M. Villoteau, Description historique, 850.

۴۵- H. Farmer, “The Structure,” 47

۴۶- همان، ۴۶

۴۷- H. Farmer, Studies in Oriental Musical Instruments II, 59-68