گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

بررسی برخی ویژگی های ساختاری آثار پرویز مشکاتیان (۲)

پرویز مشکاتیان (۱۳۳۴-۱۳۸۸)

ضربی: این قطعات در موسیقی قدیم ایران اکثرا دوضربی یا سه ضربی بودند و معمولا به همراه ساز تنبک اجرا می شدند. ضربی هم به مانند چهارمضراب در اکثر ردیف های سازی موسیقی دستگاهی ایران به چشم می خورد و در اکثر مواقع به عنوان اثری مستقل در میان گوشه ها یا تکنوازی ها اجرا می شده است. شاید بارزترین قطعۀ تحت این عنوان، قطعۀ ضربی اصول از ردیف میرزا عبدالله به روایت نورعلی خان برومند باشد که قطعه ای است کاملا مستقل که از توالی نغمات متعدد در دستگاه شور تشکیل شده است.


قسمتی از ضربی اصول (ردیف میرزا عبدالله به روایت نور علی خان برومند)


audio file بشنوید ضربی اصول اجرای نورعلی خان برومند

در موسیقی معاصر ایران ضربی ها بسیار متنوع و متفاوت اجرا می شوند، استفاده از میزان های لنگ مانند پنج ضربی، هفت ضربی یا استفاده از دور های منظم یا نامنظم از ویژگی های بارز ضربی های امروزی هستند.


چند مضراب:
در معدود آثاری از قطعات ساخته شدۀ پرویز مشکاتیان شاهد عنوان چند مضراب هستیم، مانند چند مضراب حجاز، چند مضراب بیداد و چند مضراب پنجگاه. در نگاه اولیه تفاوت چندانی از لحاظ ساختار بین چند مضراب و چهارمضراب دیده نمی شود. شاید تنوع بیشتر نغمات و جملات و استفاده از ضرباهنگ های متفاوت و متنوع، تفاوت اندک این دو قالب ساختاری باشد. شاید هم این قالب برداشتی نو و متفاوت و امروزی تر از الگوی ساختاری چهارمضراب باشد. به هر روی تفاوت چندانی میان این دو قالب ساختاری موسیقی ایرانی دیده نمی شود و این عنوان بیشتر در آثار زنده یاد پرویز مشکاتیان مشاهده شده است و شاید در آینده آهنگسازان جوان به ساخت قطعاتی تحت این عنوان بپردازند.


مضراب پرانی:
این اصطلاح برگرفته از تکنوازان دورۀ گلهای رنگارنگ و شاخۀ گل است. موسیقی اجرایی این دوره مبتنی بر بداهه نوازی به همراه بداهه خوانی بوده و در قطعات ضربی نوازندگان یکی پس از دیگری نقش آفرینی می کردند و تنبک به عنوان ساز همراه و رابط در این قطعات ضربی عمل می کرده است. در جواب آوازها به خصوص پس از پایان تحریر های گوشه های اوج نوازندۀ تکنواز به خصوص نوازندگان ویولون آن زمان به اجرای قطعات تند و سریعی می پرداختند که به آن قطعات کوتاه آرشه پرانی می گفتند. اصطلاح مضراب پرانی از همان ساختار الهام گرفته شده و اینگونه قطعات معمولا بسیار کوتاه و با سرعت بالا می باشند و بیشتر برای ایجاد تنوع و حالت متفاوت در میان گوشه های آوازی به خصوص گوشه های اوج نواخته می شوند.


تصنیف و ترانه:
به قطعه ای گفته می شود که معمولا به صورت ضربی بوده و به همراه کلام توسط خواننده با همراهی گروه یا نوازندۀ تکنواز با همراهی تنبک اجرا می شود. تفاوت عمدۀ تصنیف و ترانه در این است که تصنیف بر روی شعر آماده توسط آهنگساز ساخته می شود و ترانه قطعه ای است که ابتدا اهنگساز آن را ساخته و سپس ترانه سرا بر اساس آن شعری را می سراید. در موسیقی دورۀ گلها بسیاری از ترانه ها به صورت همزمان و با همکاری و معاشرت آهنگساز و ترانه سرا انجام می شده است. در برخی موارد هم ترانه سرا پس از ساخته شدن آهنگ به سرودن متن ترانه می پردازد.


رنگ:
به نوعی قطعۀ ضربی اطلاق می شود که در وزن دو ضربی ترکیبی یا اصطلاحا ۸/۶ ساخته می شود. رنگ در هر دستگاه و آوازی بر اساس الحان و نغمات و گوشه های مشهور همان دستگاه یا آواز ساخته می شود، معمولا رنگ فاقد پایه به مانند چهارمضراب بوده و ویژگی های مخصوص به خود را دارد و به خاطر وزن و ضرباهنگ مخصوص خود بسیار شاد، مهیج و نشاط آور است. جایگاه رنگ معمولا پس از تصنیف و در انتهای اجرای یک برنامۀ دستگاهی یا آوازی است. در دهه های گذشته ترکیب تصنیف و رنگ بیشتر استفاده می شد ولی در آثار ساخته شدۀ معاصر از این قالب اجرایی موسیقی ایرانی کمتر استفاده شده است.

علیرضا جواهری

علیرضا جواهری

۱ نظر

بیشتر بحث شده است