خزان (شور): قطعۀ خران اثری است که از لحاظ ساختار با الگوی چهارمضراب مطابقت دارد و از یک پایۀ اصلی تشکیل شده و هر یک از جملات پس از اجرا به این پایه ختم می شوند. برخی از جملات این چهارمضراب نیز برگرفته از پایۀ اصلی اثر بوده و بر اساس آن بسط و گسترش می یابند. باز هم نکتۀ قابل توجه در این قطعه وزن و ضرباهنگ و دور های درونی آن است که به این قطعه حالتی مهیج و پرنشاط داده است.
در اصل وزن این اثر را می بایست دو ضربی ساده در نظر گرفت ولی با توجه و تقسیمات درونی وزن این قطعه در هر میزان بهتر است آن را به صورت هشت ضربی با دور های متغیر تصور کرد. بنابراین برای نوشتار و ذکر بهتر جزئیات این اثر می توان آن را به صورت ۱۶/۸ در قالب ۴/۲ تصور کرد. دور اصلی در پایه های تکراری اثر ۳+۳+۲ می باشد. همچنین در حین اجرای اثر به دور های متفاوت دیگری نیز بر می خوریم از جمله ۳+۲+۳ ، ۴+۴ و ۲+۳+۳
پایۀ اصلی قطعه به صورت زیر می باشد.
پس از اجرای پایه به نغمۀ اصلی و گوش آشنای قطعه می رسیم که در فواصل اصلی درآمد دستگاه شور اجرا می شود و دور آن به صورت ۴+۴ می باشد.
سپس همین نغمه در فواصل آواز دشتی اجرا شده و مجددا پس از هر بار اجرا به دستگاه شور باز می گردد.
بخشی از قطعه «خزان» در دستگاه شور را بشنوید
حال به یکی از جملات قطعه توجه کنید که بر اساس پایۀ اصلی اثر طراحی و ساخته شده است. دور اصلی هر میزان در بالای آن نوشته شده است. همانطور که مشاهده می کنید در حین اجرای این جمله دور آن دائما در حال تغییر است و این تغییرات باعث ایجاد تنوع بیشتر در حین اجرای نغمات خواهد بود.
بخشی از قطعه «خزان» در دستگاه شور را بشنوید
به نمونۀ دیگری از جملات تاثیر گرفته از پایۀ اصلی قطعه توجه کنید. در پایان جملات مورد نظر باز هم به همان نغمۀ اصلی و گوش آشنای اثر می رسیم. باز هم به تنوع دور ها در این جمله توجه کنید:
بخشی از قطعه «خزان» در دستگاه شور را بشنوید
در قسمت دیگری از اثر باز هم به جمله ای بر می خوریم که بر اساس پایۀ اصلی قطعه ساخته شده و این بار جملات پله ای از ضرب هفتم دور هشت تایی میزان های زوج اجرا می شوند. به جز جملۀ آغازین که به صورت سرضرب و از ابتدای میزان آغار می شود، مابقی جملات پله ای از ضرب هفتم میزان قبلی آغاز می شوند و این حالت به تنوع اجرایی اثر می افزاید. شروع جملات پله ای در تصویر زیر مشخص شده است برای سهولت بیشتر وزن این قسمت را به صورت ۱۶/۸ فرض کنید تا جایگاه ضرب هفتم از دور هشت تایی بهتر در ذهن مشخص شود.
بخشی از قطعه «خزان» در دستگاه شور را بشنوید
در ادامۀ اثر به جمله ای در گوشۀ شهناز می رسیم که این نغمه دقیقا بر اساس همان جملۀ اصلی و گوش آشنای اثر است که این بار در فواصل درآمد شهناز اجرا می شود و پس از هر بار اجرا به پایۀ اصلی در محدودۀ شهناز ختم می شود.
عالی است حیف سنتور ساز ناقصی است
به این دلیل که با یک کوک نمی شود همه دستگاهها را اجرا کرد وگرنه استاد این مهارت را دارا بود در همین چهار مضراب
هفت دستگاه را بنوازد روحش شاد
سلام، خیلی ممنون از توضیحات جالبتون
یه سوال داشتم ممنون میشم اگه راهنمایی کنید.
من قبل اینکه این مطلب رو بخونم فکر میکردن خزان در آواز ابوعطاست چون گامش دو تا فاصله سه- ربع- پرده و یک فاصله نیم- پرده داره. فکر میکردم چون مثلا وقتی از نت سل شروع میشه، نت ر کرن نیست شور نمیشه. تقریبا همه جا نت ر، بکار هست جز قسمتی که فرمودین وارد شهناز میشه.
با تشکر
درود بر شما
بله این اثر در دستگاه شور ساخته شده است.
طبق نظر استاد دکتر پویا سرایی این قطعه در دستگاه حجاز در ابوعطا است که مبتنی بر شور عربی می باشد برای همین هم به آن می گویند دستان العرب ضمن اینکه برخی از مالش ها و ویبره ها مبتنی بر شور عثمانی است