چند گام… در امتداد راه علی‌نقی وزیری (۳)

اما این پرسش که مرزهای موسیقی ایرانی کجاست و آیا می‌توان سیستم صداهایی برای موسیقی ایرانی پیدا کرد که به ردیف و مفاهیم شاهد و ایست وابسته نباشند، قابل تأمل و پیگیری است. البته سیستم‌ها باید بدان‌گونه باشند که ملودی‌های ردیف هم در آن‌ها گنجانده باشند. وزیری در آوازشناسی آورده است که: «دستگاه به آوازی باید اطلاق شود که طرز بستنِ درجات گام آن و فواصل جزء آن شباهت به گام دیگری نداشته باشد» (وزیری، ۱۳۶۹: ۱۶).

معنی دقیق این گفته این است که «دستگاه» وابسته به مفهوم جنسیت گام است و چون ماهور و راست‌پنجگاه (البته درآمد راست و نه پنجگاه که در واقع مقام نوا است) جنسیت ماژور دارند پس نمی‌توانند دو دستگاه متفاوت باشند. بنابراین نخست باید در مورد نوع جنسیت‌ها در موسیقی ایرانی و شناخت آن‌ها کاوش کرد. نگارنده در کتاب موسیقی ایرانی»شناسی به این مقوله پرداخته‌ام و اینک بدون شرح جزئیات، از نتیجه‌های آنجا استفاده می‌کنم.

در پی شناسایی سیستم‌های صداهای مورد استفاده (۳) در موسیقی ایرانی که خنثی، یا هیچ سویه (۴) باشند، یعنی وابسته به مقام‌ها یا گوشه‌ها و یا «مُد»های ردیف نباشند؛ درحالی‌که گوشه‌ها و ملودی‌های ردیف هم در آن‌ها بگنجند (۵)، به شرایط زیر برمی‌خوریم:

مقام‌های موسیقی ایرانی که وابسته به ردیف هستند مانند مقام ماهور، مقام شور، گستره‌ای از صداهای اصلی و فرعی دارند و در جمع در فاصله‌ای وسیع‌تر از یک اکتاو قرار دارند (۶). بنابراین نباید سیستم را وابسته به فاصلۀ اکتاو کرد.

بعضی از مقام‌ها مرکب از دو جنسیت هستند مانند مقام اصفهان که از جنسیت بزرگِ مجنب و جنسیت کوچک ترکیب شده است یا مقام شور ترکیبی از جنسیت مجنب و کوچک است. بنابراین لازم نیست که سیستم‌های هیچ‌سویه از یک جنسیت ساخته شده باشند. هر آهنگی که با استفاده از این سیستم‌ها ساخته شود، موسیقی ایرانی خواهد بود، بدون اینکه به دستگاه‌ها و گوشه‌هایی از ردیف وابسته باشد؛ اما مقام‌ها و گوشه‌های ردیف هم در این سیستم‌ها می‌گنجند.

شور، نوا و سه‌گاه در «مقام مجنب کوچک»

در دستور تار سه گام مختلف «متعلق» به یکدیگر شناسایی شده و دستگاه شور یا آواز شور یا گام شور نام‌گذاری می‌شوند (وزیری، ۱۳۰۱: ۱۲۵):

نت‌نویسی برپایۀ شور «سل» است. در بیان وزیری مفهوم «متعلق» تعریف نمی‌شود اما منظور همجنس است و جنسیت‌هایی که در این سه سیستم وابسته‌به‌هم می‌شنویم و شناسایی می‌کنیم جنسیت‌های مجنب و کوچک هستند (۷).

همچنین در دستور تار، «سه‌گاه متعلق به چهارگاه» چنین معرفی شده است:

پی نوشت

۳- نک به تعریف سیستم و سیستم صداها (ص ۱۸۵-۱۵۴) تعریف جنسیت در موسیقی (ص ۴۰-۳۱) در کتاب «موسیقی ایرانی»شناسی.

۴- گزینش داریوش آشوری برای واژۀ “neutral”.

۵- همان‌گونه که مفهوم «گردو» در «گرد» می‌گنجد اما «هر گردی گردو نیست».

۶- نک به «موسیقی ایرانی»شناسی، ص ۴۴.

۷- نک به «موسیقی یرانی»شناسی، ص ۳۹-۳۱.