چند گام… در امتداد راه علی‌نقی وزیری (۴)

در اینجا «تعلق» به‌معنی جنسیت هم نیست و کاملاً بی‌ربط به‌نظر می‌رسد. گام سه‌گاه در مرحلۀ بعدی تئوری‌پردازی در آوازشناسی وزیری و در نظری به موسیقی نوشتۀ روح‌الله خالقی، «متعلق» به چهارگاه نیست و با شاهد به‌عنوان تنیک شروع نمی‌شود و تنیک سه‌گاه «سی کرن» صدای «سل» است؛ و در هر دو حال جنسیت مجنب و همجنس با شور شنیده می‌شود. (۸)

بنابراین باید یک سیستمی شناسایی شود که مجموعه‌های شور، نوا و سه‌گاه که همجنس هستند را در برگیرد. چنین مجموعۀ سیستماتیک صداها در فاصلۀ یک و نیم اکتاو، یعنی فاصلۀ دوازدهم (دو – دو – سل) قرار می‌گیرد زیرا صداها در اکتاو زیر، صداهای متغیر هستند و جنسیتی متفاوت از همان صداها در بم دارند. در این سیستم صدای شروع «دو» مانند صدای «تنیک» در سیستم گام‌های غربی ملاک شناسایی تنالیته سیستم نیست و در این سیستم‌ها اصولاً مفاهیم مربوط به گام‌های دیاتنیک، مانند تنیک و نمایان نقشی ندارند.

معمولاً دو صدای مهم در هر سیستم مشخص‌کنندۀ کوک (tuning / Stimmung) آن سیستم هستند و هارمونی‌های مربوط به سیستم تابع کوک‌های مربوطه خواهند بود.

نگارنده فعلاً شیوۀ دیگری غیر از مراجعه به ردیف که در هر حال نمایندۀ موسیقی ایرانی است، پیدا نکردم. در ردیف میرزاعبدالله دستگاه‌های شور، سه‌گاه و نوا برای سازهای تار و سه‌تار با کوک «سل» شناسایی می‌شوند. این سیستم در ردیف میرزاعبدالله در تنالیته یا کوک شور سل قرار دارد و علاوه‌بر «سل» صدای «دو» هم نقشی برجسته دارد و این دو صدا کوک شور سل را مشخص و معین می‌کنند درحالی‌که در شور لا (در ردیف علی‌اکبرخان شهنازی) صداهای «لا» و «ر» کوک را مشخص می‌کنند.

این سیستم دربرگیرندۀ شور و گام‌های «متعلق به شور» (به‌زعم وزیری) و مقام‌های سه‌گاه «لا کرن» و نوای «دو» هم هست. چرا که سه‌گاه و نوا هم جنسیتی غیر از شور ندارند و به همین علت نمی‌توان و نباید این سیستم را مقام شور نامید. نام‌گذاری کار سهل و ساده‌ای نیست. نام این سیستم باید اشاره به جنسیت‌های مجنب و کوچک داشته باشد که فضای تونال این سیستم را مشخص می‌کنند.

در نمودار بعدی این سیستم را در کوک‌های متفاوت با نشان دادن جنسیت‌ها و اشاره به مقام‌هایی که در این سیستم می‌گنجند نشان می‌دهم. این سیستم را فعلاً «مقام کوچک مجنب» می‌نامیم.

مقام کوچک مجنب

در کوک‌های «لا – ر» ، «ر – سل» و «سل – دو»

ماهور و راست، در «مقام بزرگ»

یکی از اشتباهاب عجیب در تئوری‌پردازی وزیری که به‌واسطۀ درهم کردن مقولۀ گام و دستگاه به‌وجود آمده در تعریف دستگاه راست‌پنجگاه دیده می‌شود: «گامش همان گام ماهور است بدون کم‌وزیاد، در تغییر مدهایی که در راست‌پنجگاه می‌آیند یک اختلافاتی با ماهور پیدا می‌شود، و در تار دو سیم وسط یعنی سل را یک پرده پایین برده فا کوک می‌کنند … با این کوک یک آنیت مخصوص پیدا کرده و همان ماهور را که بزنید راست‌پنجگاه می‌شود؛ پس با این قاعده می‌توان گفت آواز مخصوصی نیست، ماهوری است که در این کوک زده می‌شود» (وزیری، ۱۳۰۱: ۱۲۳).