طبقه‌بندی سازها (۵)

از نظام ماهیلون تا نظام ایجاد شده توسط قوم‌موسیقی‌شناسان آلمانی به نام‌های «اریش فون هورن باستل» (۱۹۳۵-۱۸۷۷) و «کورت زاکس» (۱۹۵۹-۱۸۸۱) که شهرت‌شان را از طریق پژوهش در تاریخ موسیقی‌ای که به اروپا منحصر نمی‌شد، کسب کرده بودند، فاصله‌ی اندکی بود. در ۱۹۱۴ آن‌ها «Systemik der Musikinstrumente» را منتشر کردند، تنها طبقه بندی‌ای که امروزه هنوز، اگر چه با قدری بازبینی، در مقیاسی وسیع به کار می‌رود.

ساکز و هورن باستل، به منظور اجتناب از سوءتفاهم، واژه‌ی اتوفونیک را با واژه‌ی آیدیوفونیک که معانی بسیار مشابه دارند، جایگزین کردند.

آن‌ها ملاحظه کردند که اتوفونیک به معنی آن اتوفونی‌هایی که به طور کاملا اتوماتیک نواخته می‌شود، می‌توانست تعبیر شود، مانند جعبه‌های محتوی ساز کوکی یا پیانوی خودکار.

کار فون هورن باستل و ساکز تفاوت عمده‌ای با کار اسلاف‌شان نداشت. رده‌بندی آن‌ها بر سه اصل استوار بود.

ایدیوفون‌ها و ممبرانوفون‌ها مطابق با طریقه‌ی نواختن‌شان، کوردوفون‌ها توسط سیمای بیرونی کل ساز و آیروفون‌ها با نمای قسمت طنین‌دار (تشدید شونده- جعبه‌ی تشدید) تقسیم می‌شد.

طبقه‌بندی آن‌ها، همچون ماهیلون دقیق و منظم بود اما از نظام شمارشی که در هنگام عمل ایجاد اشکال می‌کرد تحت فشار قرار می‌گرفت و به علت وجود سازهای ترکیبی و نامعلوم بودن سازهایی که قرار بود ساخته شود، دچار خلاء بود.

شرط ضروری برای یک نظام جامع، وجود فضای خالی برای امکان افزودن یک مقوله است.

شاگردان هورن باستل و ساکز و سازمان‌های بین‌المللی، به پر کردن این شکاف‌ها و کامل کردن آن‌ در این نظام مبادرت ورزیده‌اند. به هر حال پر واضح است که مقوله‌ای که با سازهای الکترونیک امروز تطبیق کند وجود نداشت.

این موضوع می‌تواند به تاریخ نشر نسبت داده شود. پس از آن، این شکاف توسط مقوله‌ی پنجمی یعنی الکتروفون‌ها پر شد. طبقه‌بندی کنونی به صورت زیر است:

– کوردوفون‌ها

– آیروفون‌ها

– ممبرانوفون‌ها

– آیدیوفون‌ها

– الکتروفون‌ها

علاوه بر نظام طبقه‌بندی هورن باستل-ساکز‌، نظام تدبیر شده‌ی دیگری از سوی مردی فرانسوی، به نام «آندره شافنر» (۱۹۷۳-۱۸۹۵) وجود دارد. در ۱۹۳۲، شافنر سازها را بر اساس نوع ماده‌ی ارتعاشی که از آن درست شده بود، طبقه‌بندی کرد، یک نظام مدرن، اروپایی معادل چین باستان. شافنر دو گروه اصلی را تمیز داد، سازهایی که جسم مرتعش آن‌ها شامل ماده‌ای جامد است و سازهایی که جسم مرتعش آن‌ها شامل هوا است. این گروه‌ها مطابق با خواص مادی دیگرشان، به اجزای فرعی بیشتری تقسیم شدند. به هر حال این نظام نیز محدودیت‌های خودش را دارد.

نظام‌های جدیدتر با تحلیل کامپیوتری تمام عناصر صوتی مستقل که یک ساز می‌تواند بر اساس آن طبقه‌بندی شود و روابط بین آن عناصر آغاز می‌شود. این به نمودارهای شبیه به نمودار صوتی رادیو منتج می‌شود. اما هنوز این مدل‌ها به طور گسترده در موسیقی‌شناسی پذیرفته نشده‌اند.

برگردان: سوسن قیصرزاده

منبع: The Complete Encyclopedia of Musical Instruments نوشته Heniz Wallisch و Bert Oling.