بررسی اجمالی آثار شادروان
روح الله خالقی (قسمت سی ام)

مسلماً انگیزه خلق اثر و تاریخ پیدایش اصل و هر یک از اجراها و یا تفسیری مختصر اما کارشناسانه از هر اثر و هر اجرا و اقوال مشاهیر و صاحب نظران در مورد آن، همگی میتوانند بر ارزش تاریخی و غنای چنین فهرستی بیفزایند. چنین گامی تنها اقدامی فرهنگی و تاریخی نبوده بلکه ادای دینی است به استاد وزیری و شاگرد و دوست وفادارش.

بگفتهِ خالقی (ص ۲۰۹، جلد ۲) تا آن زمان وزیری ۶۳ اثر چاپ شده و اقلاً هم ۶۳ اثر چاپ نشده داشته و کدامیک را او تنظیم کرده، دقیقاً نمیدانیم. فهرستی که در پی این سطور می آید، بیشتر براساس حدس و گمان بنا شده و عمدتاً از کتابهای تاریخ موسیقی استخراج گردیده است.

این مجموعه مشتمل بر دو پیش درآمد، سه رنگ، یک قطعه بدون کلام و یازده تصنیف می باشد. از سویی کامل بودن این فهرست مورد سوال است و از سوی دیگر اینکه واقعاً همه تنظیم ها از خالقی است البته مطلب اخیر در مواردی چون آهنگِ دلتنگ مطرح نیست.

۳.۲.۱ ـ پیش درآمدهای استاد وزیری

۳.۲.۱.۱ ـ پیش درآمد ماهور

نتِ این آهنگ در کتابِ دستور تار چاپ برلن به طبع رسیده است.

۳.۲.۱.۲ ـ پیش درآمدِ بیاتِ ترک و والس

۳.۲.۲ ـ رنگ های استاد وزیری
دربارهِ رنگهای ساخته وزیری در جای جای (وزیری نامه) اشاراتی رفته است؛ از جمله در پانوشتِ صفحه ۱۹۰ که سخن از رنگِ ماهور او میباشد. در زیرنویس صفحه ۲۱۰ نیز چند رنگ او ذکر میشود و خالقی در همان صفحه بر تنوع ضرب، زیبائی ملودی و پرورش جمله های موسیقی در آنها تأکید میکند. اما تحلیل بیشتری از این رنگها در آنجا نیست.

۳.۲.۲.۱ ـ رنگ دشتی ۱ و ۲

۳.۲.۲.۲ ـ رنگِ زیبا

خالقی این رنگ را در سال ۱۳۴۳ تنظیم کرده است.

۳.۲.۲.۳ ـ رنگِ سه گاه (نا امید)

۳.۲.۳ ـ قطعهِ بدون کلام بند باز
(ماهور)

“تار وزیری معجزه ای بود که از خودش شروع و بخودش هم ختم شد.”

این کلماتِ خالقی، بی اختیار جمله معروف متفکرانی را به ذهن متبادر می سازد که مسیحیت را به چالش طلبیده و کلامشان در تاریخ طنین افکن شده است: اولین و آخرین مسیحی خود عیسی مسیح بود. چرا؟ چون حضرت عیسی، نامکرر بود. تار وزیری هم هر چه که بود، غیرقابل تقلید و تنها منحصر به خود او بود.

اگر بخواهیم مستقل از سلیقهِ شخصی قضاوت کنیم، باید بگوئیم: تاریخ نظر خالقی را به اثبات رسانده و در طول سه ربع قرن که از خلق این آثار می گذرد و با پیدایش ده ها نوازنده چیره دست تار، سبک او فقط محدود به خودش باقی ماند.

بندباز از سولوهای معروف تار وزیری است که او در سال ۱۳۰۵ ساخته و صفحات ۲۵۸ تا ۲۶۰ از جلدِ دوم سرگذشت موسیقی ایران، چاپ ششم به توضیحات دقیق فنی در مورد آن اختصاص یافته است. در همانجا خالقی می نویسد که این قطعه را برای ارکستر تنظیم کرده و تاکنون چند بار در کنسرت های انجمن و هنرستان موسیقی ملی اجرا شده است.

۳.۲.۴ ـ آثار با کلام یا تصنیف های استاد وزیری

۳.۲.۴.۱ ـ تصنیف افشاری – بهار
(افشاری، شعر از شاهزاده افسر)
این اثر نیز مانند بسیاری از آثار وزیری نخستین بار با صدای روح انگیز ضبط شده است.

۳.۲.۴.۲ ـ بلبل سرمست
(دشتی، ترانه از دکتر حسین گل گلاب، موسیقی ایرانی)
حداقل نام ده اثر وزیری را ترانه سرا با مهارتی درخور، در متن این ترانه جای داده، که در کتابِ تصنیفهای استاد بنان چاپ شده است.

در قسمتِ آوازی این برنامه، ابتدا معروفی چهار مضرابِ دشتی محجوبی را که اجرای ارکستری آن در گلهای رنگارنگِ شماره ۲۱۷ آمده است، به نحوی درخشان اجرا میکند و سپس بنان ابیاتی از غزل حافظ را که با بیتِ زیر آغاز میشود، بصورتی گیرا و موثر در آواز دشتی می خواند:
سلامی چو بوی خوش آشنائی
بر آن مردم دیده روشنایی

نوازندگان قدیمی برای وصف بهترین آواز اصطلاح «حد» را بکار میبردند که ماخوذ از این شعر سعدی بود:
حدّ همین است سخن دانی و زیبایی را

مثلاً سالیان دراز حدّ دشتی را آواز معروف روح انگیز با ویلن مهدی مفتاح (دل خون شد از امید و نشد یار یار من) و حدّ شور را آواز شور ادیبِ خوانساری میدانستند. به گمان نگارنده این سطور نیز در تاریخ موسیقی آوازی ایران چند آواز نمونه در دست است که از حیثِ اداء کلمات متناسب با معنایِ آنها و انتقال مفهوم شعر و حالتِ آن به شنونده، به معنای فوق، حدّ هستند که آواز برنامهِ بالا یکی از آنهاست که در کنار آوازهای دشتی در گلهای رنگارنگِ برنامه های شماره ۲۳۲ و ۲۵۰ از بهترین و مؤثرترین آوازهای دشتی استادِ بزرگ، غلامحسین بنان نیز هست.