جلیل شهناز و چهارمضراب (۱)

رهرو عزیز،
پیش از هر چیز بگذارید تشکر کنم که بخش های تاکنون (در گفتگوی هارمونیک) منتشر شده ی مقاله ام را با دقت خوانده اید. برخلاف تصورتان از ایرادی که گرفته اید نه تنها دلسرد نشدم بلکه درست برعکس دلگرم هم می شوم، چرا که می بینم مقاله را به دقت خوانده اید و از کنار آن بی توجه نگذشته اید و اگر نقدی بر آن وارد بوده با من و خوانندگان دیگر در میان گذاشته اید.
با نظرتان درمورد اشتباه بودن این جمله به چند دلیل موافق نیستم؛
۱- اولا بیایید فرض کنیم آنچه که گفته اید درست باشد و چهارمضراب با ذوق درویش و نی داوود به ابتدای اجراهای دستگاهی اضافه شده باشد. این موضوع با همان قید «حدود صد سال» از زمان نوشته شدن مقاله (ویراست کنونی ۱۳۹۰) تقریبا تطبیق می کند. این تازه به شرطی است که بپذیریم این گفته درست است که من در بخش های بعدی نشان خواهم داد احتمالا چنین نیست.
۲- این نظر را غیر از من دیگر محققانی هم که درباره ی چهارمضراب نوشته اند به شکل های گوناگون بیان کرده اند و تنها من نیستم که معتقدم چنین بوده است. ساسان سپنتا در کتاب چشم انداز موسیقی ایران می آورد: «نوازندگان قدیم، از جمله مرتضی نی داود، چهارمضراب را در ابتدای اجرا و قبل از درآمد دستگاه می نواخته اند» (۱۳۸۳: ۳۹۲) تا اینجا اشاره ی او هم موید گفته ی شماست و هم من. اما ژان دورینگ در کتاب سنت و تحول در موسیقی ایرانی در همین مورد چنین نظر می دهد: «اغلب دستگاه را با یک چهارمضراب ، این بار کمی بسط یافته (به مدت یک دقیقه) شروع می کنیم. در قدیم فقط نوا، راست پنجگاه، همایون و سه گاه با چهارمضراب شروع می شدند اما از اواخر قرن سیزدهم (اوایل قرن بیستم میلادی) استادان آن را بر دستگاه های دیگر هم افزوده اند …» (۱۳۸۳: ۲۱۳) که باز هم فاصله ی زمانی اش با مقاله ی من می شود حدود ۱۰۰ سال. بابک خضرایی محقق دیگری که یک مقاله ی دقیق درباره ی فرم چهارمضراب دارد، نظرات مشابهی ابراز کرده است. او بر خلاف نظر شما و هم رای با مقاله ی حاضر معتقد است که نقش چهارمضراب های آغازگر برنامه از لحاظ تاریخی متقدم بر فرم های دیگری مانند پیش درآمد بوده است: «بعد از رواج پیش درآمد، نقش چهارمضراب به عنوان آغازگر بسیار کم شده است» و باز برخلاف آنچه گفته اید اظهار نظر می کند: «درویش خان بیشتر به ساختن پیش درآمد و رنگ پرداخت و کمتر به چهارمضراب توجه نمود» (۱۳۸۳) شاید این گفته تایید خود را در بررسی مجموعه آثار درویش خان بیابد، آنجا که در مقابل هفت پیش درآمد تنها یک چهارمضراب موجود است. هنرمندان دیگری هم وجود دارند که احتمال اتصالشان با شیوه های قدیمی تر از زمان خودشان می رود، مانند حبیب سماعی که حتا بعد از رواج پیش درآمد چهارمضراب های آغازگر را در ابتدای برنامه های خود گنجانده اند (به این نکته خضرایی هم اشاره کرده است). این موضوع در اولین تحقیق درباره ی فرم چهارمضراب (محد بهارلو ۱۳۳۹) نیز به شکلی تلویحی بیان شده است.
از میان محققان دیگر هرمز فرهت و الا زونیس جای مشخصی برای چهارمضراب مشخص نساخته اند و گفته اند نمی شود جای خاصی در یک اجرا برای آن در نظر گرفت هر چند باید در نظر داشت که هر دوی آنها موضوع کارشان را چهارمضراب معاصر (زمان انتشار نسخه ی اصلی اولی ۱۳۵۲ و انجام تحقیقات میدانی اش دهه ی ۱۳۴۰ و نوشته شدن نسخه ی اصلی دومی هم دهه ی ۱۳۵۰ بوده است) قرار داده اند و کاری با نمونه های تاریخی نداشته اند.
۳- قدیمی ترین اسنادی که از دوره ی قاجاریه در مورد ردیف باقی مانده است بحور الالحان فرصت الدوله ی شیرازی است که در متن آن هم هنگام فهرست کردن گوشه های ردیف به جز شور و ماهور همه ی دستگاه ها و آوازها با چهارمضراب شروع می شوند. در ردیف میرزا عبدالله سه گاه، همایون و نوا/ در ردیف موسی معروفی چهارگاه، همایون و نوا و در ردیف های صبا همه ی دستگاه ها بدون استثنا یک چهارمضراب در آغاز دارند. بعضی از دستگاه ها و اجراها هم بعد از یک یا دو جمله ی درآمد کوتاه با چهارمضراب ادامه یافته اند که محققانی مانند دورینگ این را هم گونه ای از چهارمضراب های آغازگر دانسته اند.
۴- در مورد چهارمضراب های اجرا شده در صفحه های سنگی یک مقاله از مسیح آذرخش وجود دارد که متاسفانه در هنگام نوشته شدن این مقاله در دسترس نبود (نسخه ی اولیه ۱۳۸۷ و انتشار اول ۱۳۸۹). بررسی آن آثار هم نشان می دهد که برخی از اجراها با چهارمضراب شروع شده اند مانند اجرای علی اکبر شاهی و برخی دیگر نشده اند مانند اجرای آقاحسینقلی. افزون بر این من فکر می کنم نکته ای که در مورد اجرهای سه تار صبا گفته اید با توجه به اینکه او در مجموعه ردیف های ویلن و سنتورش دستگاه ها را بدون استثنا با چهارمضراب آغاز کرده، ممکن است مبتنی بر سلیقه ی اجرایی وی باشد و نه چنان که شما برداشت کرده اید مبتنی بر وفاداری به سنت قدما. صبا نیز اجراهایی با سه تار دارد که با چهارمضراب آغاز می شوند از جمله دستگاه ماهور و بیات اصفهان، در حقیقت از ۱۰ اجرای مختلف سه تارش که شنیده ام دو تا با چهارمضراب آغاز می شود و سه تای دیگر هم با قطعات ضربی غیر از چهارمضراب؛ این یعنی صبا در نیمی از اوقات به آن سنت قدما وفادار نبوده است؟ متاسفانه چون کتاب های ردیف سه تار صبا جز یکی منتشر نشد نمی توانم با یقین بگویم که او برای ابتدای دستگاه ها در نگارش برای سه تار هم چهارمضراب هایی در نظر می گرفت یا نه؟ از طرف دیگر به نظر می رسد که اگر بنا بر نظر شما، تفاوت موجود میان جایگاه چهارمضراب در اجرا و نوشتار را بخواهیم به تفکر سنتی تر صبا در سه تار نوازی و تفکر غیر سنتی اش در نوازندگی ویلن نسبت دهیم، با اشکالاتی در توجیه چهارمضراب های نوشته شده در ردیف های سنتور مواجه خواهیم شد.
از اینها که بگذریم جمله ای که از مقاله ی من نقل کرده اید نه یک پیش فرض مهم و تاثیرگذار بر ادامه ی روند مقاله که جمله ای است که با توجه به قراین ارائه شده تا حد زیادی می توان از درست بودنش مطمئن بود. مقاله ی حاضر نه یک مقاله در باره ی تاریخچه و جایگاه فرم چهارمضراب در اجراهای دستگاهی بلکه تحلیلی از سه چهارمضراب جلیل شهناز است که در آن به جایگاه چهارمضراب در فرم اجراهای شهناز نپرداخته ام، به همین علت جمله ی مذکور چندان تاثیری در روند آن ندارد (لطفا تا پایان مقاله را بخوانید).
باری، ضمن آنکه سعی کردم نشان بدهم جمله آنقدر هم که شما اشاره کرده بودید بی دقت و بی سند نیست اما شاید افزودن قید «بعضی اوقات» یا «گاهی» به آن بتواند دقت مورد نظر شما را تامین کند و نگرانی بجایتان را از بابت دقت علمی فرونشاند.

جناب صداقت کیش
با سپاس از مقاله مفصلتان در مورد چهار مضراب.
ولی من هرگز مقاله ای در مورد چهار مضراب ننوشته ام که به آن اشاره گردیده است فقط در سال ۱۳۸۵ در تالار رودکی در مورد چهار مضرابهای ضبط شده در صفحات سنگی صحبت کردم که ممکن است کسی متن آن سخنرانی را پیاده کرده باشد.