گفتگوی هارمونیک | Harmony Talk

پرده بندی سازهای زهی

یکی از مهمترین کاربردهای نسبتهای طولی سیم در ساز، استفاده جهت پرده بندی دسته سازهای زهی است. در این مورد می توان مثالهایی را ذکرنمود:
– اگر طول اولیه سیم نصف شود یا به عبارتی طول بخش مرتعش و فعال سیم نصف طول اولیه گردد، فاصله حاصله ۱/۲ یا اکتاو کوک سیم خواهد بود:


با فرض طول اولیه L = 640 mm ٬ طول بخش فعال معادل ۳۲ سانتی متر بوده که همان فاصله نقطه تماس با لبه خرک می باشد. نسبت این فاصله معادل ۳۲۰/۶۴۰ بوده و در ساختار سیستم ۶۴۰-EDL ٬ ۳۲۰-EDL ٬ ۱۶۰-EDL و… می گنجد.

– حال اگر طول سیم ۳ قسمت شود و طول فعال سیم ۳/۲ طول اولیه انتخاب گردد ٬ فاصله حاصله ۲/۳ یا فاصله پنجم درست نسبت به کوک سیم خواهد بود.

با فرض طول اولیه L = 640 mm ٬ طول بخش فعال معادل ۴۲.۶۶۶۶ سانتی متر بوده که همان فاصله نقطه تماس با لبه خرک می باشد. به دلیل اعشاری بودن ٬ این فاصله را نمی توان در طول سیم ۶۴۰ میلی متری با دقت فاصله بندی به اندازه ۱ میلی متر بدست آورد . اگر دقت را به ۳/۱ میلی متر افزایش دهیم آنگاه به سیستم ۱۹۲۰-EDL دست می یابیم ٬ در این صورت خواهیم توانست فاصله ۲/۳ را که در آکورد سوم بزرگ طبیعی نقش مهمی دارد ٬ بشنویم.

برای فاصله پنجم درست در سیستم ۶۴۰-EDL انتخاب های متعددی را می بینیم:

در این میان، درجه ۲۱۳ سیستم که معادل ۷۰۰.۶۰۳ سنت، فاصله دارد و با فاصله پنجم طبیعی (۷۰۱.۹۵۵ سنت) به میزان ۱.۳۵۲ سنت اختلاف نشان می دهد ٬ تقریب خوبی از فاصله پنجم درست در سیستم ۲۴ ریع پرده ای مساوی یا همان سیستم وزیری را بدست می دهد. این فاصله ۴۲۷ میلی متر از خرک فاصله طولی دارد. کاملا واضح است که ۳ اندازه متفاوت از فاصله پنجم که در بالا ذکر آنها رفت با هم از نظر فاصله طولی ۱ میلی متر اختلاف دارند.

تا اینجا آنچه که گفته شد، اندازه گیری فواصل و نسبت های طولی آنها صرفا بر روی سیم می باشد. آیا این الگو را می توان بر روی دسته ساز به هنگام پرده بندی رعایت نمود؟
درجواب باید بگوییم خیر!

هرگاه نوک ناخن را بر نقطه ای از سیم گذاشته و همزمان با نواختن آن ٬ به سمت پایین فشار دهیم تا انگشت پشت پرده قرار گیرد متوجه زیر شدن صدا می شویم. در واقع هر نقطه از سیم اگر با اعمال فشار بر روی دسته ساز قرار گیرد ٬ به دلیل تغییر نیروی کششی وارد بر سیم ٬ صدا زیر تر می شود. به خاطر همین تاثیر ٬ طول بخش فعال سیم را باید اندکی بیشتر در نظر گرفت تا زیر شدگی صدا خنثی گردد. به این پدیده End Effect می گوییم.

فرایند حذف زیرشدگی صدا و دستیابی به ارتفاع صحیح صوتی از طریق تصحیح طول را Compensation گویند. در واقع dl میزان تغییری است که طول L سیم می پذیرد تا پس از تبدیل به L’، زیر شدگی صدا خنثی شود.

هرچه ارتفاع نسبی خرک و شیطانک یا فاصله سیمها با دسته ساز بیشتر باشد مقدار زیر شدگی صدا و میزان تصحیح بیشتر است . میزان تصحیح علاوه برموارد ذکر شده به الاستیسیته سیم ٬ ارتفاع پرده ها ٬ جنس سیمهاو ضخامت آنها و …. بستگی دارد.

میزان تصحیح در گیتار از طریق جابجایی Nut وSaddle اعمال می گردد. در واقع در گیتار پس از محاسبه محل پرده ها در سیستم ۱۲ قسمتی مساوی ( یا همان گام ۱۲ نیم پرده معتدل) و بستن سیمها ٬ تصحیح را اعمال می نمایند. به این ترتیب طول گام Scale length با در نظر گرفتن تصحیح از دوبرابر طول اکتاو بیشتر می گردد.

from: stewmac.com

روش دیگر اعمال تصحیح ٬ که مناسب پرده بندی متحرک مانند سازهای ایرانی است، به ترتیب زیر پیشنهاد می شود:
– طول واقعی سیم، از خرک تا شیطانک به دقت اندازه گیری شود.
– متناسب با طول سیم، سیستمEDL و دقت جابجایی پرده ها تعریف شود. منظور از دقت جابجایی پرده ها، حداقل میزان جابجایی است که بتوان بر روی پرده های متحرک اعمال نمود. به عنوان مثال اگر حداقل جابجایی ۱ میلی متر باشد می توان در سیم ۶۴۰ میلی متری ٬ سیستم ۶۴۰-EDL را تعریف نمود. در این صورت در این سیستم ۶۴۰ جایگاه بالقوه برای پرده ها داریم که می توانیم از روی آنها فواصل مورد نظر خود را انتخاب نماییم.

البته سعی شود تا با جابجایی اندک خرک، اندازه طول سیم به صورت اعداد زوج و غیراعشاری انتخاب شود چراکه اگر اندازه طول سیم فرد باشد اکتاوغیر قابل حصول است. در طول سیم ۶۳۳ میلی متری ٬ اکتاو ژوست وجود ندارد. اما اگر دقت جابجایی پرده ها ۰.۵ میلی متر گردد و سیستم به صورت ۱۲۶۶-EDL در نظر گرفته شود آنگاه مشکلی وجود نخواهد داشت.

– می توان از روی فایل Excell محاسباتی ٬ با وارد کردن اندازه طول سیم جایگاه فواصل را پیدا نمود.

– باید جایگاه تصحیح شده اکتاو در روی دسته ساز پرده بندی شود . این عمل مستلزم آن است که ابتدا اکتاو را بر روی سیم ساز پیدا کرده و پرده مربوطه را با لحاظ کردن تصحیح طول با آن همصدا کنیم.

– از روی جدول ٬ موقعیت طولی فواصل مورد نظر را پیدا کرده و به همان اندازه از پرده اکتاو به سمت شیطانک حرکت کرده٬ پرده ها را ببندیم. دقت شود لبه ای از پرده که به سمت شیطانک است منطبق بر نقطه محاسبه شده باشد.

به عنوان مثال در سیستم ۶۴۰-EDL و با طول سیم ۶۴۰ میلی متر و دقت جابجایی پرده به اندازه ۱ میلی متر٬ فاصله دوم بزرگ ۲۰۰.۵۳۲ سنت که با تقریب خوبی منطبق بر فاصله دوم بزرگ سیستم ۱۲ قسمتی مساوی یا همان ۱۲ نیم پرده معتدل است ٬ باید در فاصله ۲۵۰ میلی متری از اکتاو تصحیح شده بسته شود.

با انجام این شیوه ٬ می توان به الگویی قابل قبول برای محاسبه و پرده بندی فواصل دست یافت. البته خطای اندازه گیری ٬ ارتفاع پرده و خطای شنیداری در تعیین جایگاه اکتاو تصحیح شده و سایر فواصل را نباید فراموش کرد. جهت کاهش خطا می توان از خط کشهایی با درجه بندی کوچک تر از میلیمتر و جهت تست نهایی فواصل ٬ از نرم افزارهای مولد صدا استفاده نمود. در جدول زیر درجاتی از سیستم ۶۴۰-EDL که منطبق برسیستم ۱۲ نیم پرده معتدل هستند را مشاهده می کنید . میزان اختلاف با سیستم ۱۲ نیم پرده معتدل نیز محاسبه شده است :

میزان اختلاف فاصله با در جه متناظر در سیستم ۱۲ نیم پرده معتدل بر حسب سنت

شاهین مهاجری

شاهین مهاجری

متولد ۱۳۵۰ تهران
لیسانس زمین شناسی، دانشگاه تهران، ۱۳۷۴
نوازنده و محقق تمبک و میکروتونالیست

دیدگاه ها ۱۱

  • دوستان ! کارتان بسیار بسیار با ارزش و علمی است. موسیقی ما به ویژه در بخشهای سنتی و مقامی بسیار حسی و روایتی است. کارهای ارزشمند شما بسیار روشنگر و یاری دهنده است. باز هم سپاسگزارم. بسیار خرسندم که پایگاه اینترنتی شما را پیدا کردم…..با درود
    فرشید مشکین فام

  • با درود و تشکر اگر امکان دارد شیوه بستن نخ پرده سهتار رو بصورت تصویری نشون بدین چرا که همه مشکل دارن ولی تو هیچ سایتی نیست
    خدا نگهدارتون

  • سلام
    ببخشید یه سوال داشتم،با رتبه چند کنکور هنر می شه موسیقی شیراز قبول شد؟؟؟؟؟؟
    خیلی خیلی ممنون از جوابتون….

  • باسلام
    میخواستم بپرسم درمورده پرده بندی سه تار یا تار چرابعداز فا روی سیم اول فا سری ودیز گاهی بسته میشود؟(در کتاب هنرستان اینگونه نوشته شده اما در کتاب ذولفنون پس از فا سل کرون داریم؟)ودر صورت نبستن این دو پرده در همان منطقه ساز پس از فا نت سل داریم؟آیا با داشتن پرده های اضافه تر باید نوع کوک تغییر کند؟لطفا در این زمینه توضیح دهید که فلسفه ای پرده های اضافه چیست. مرسی از اطلاع رسانی شما

بیشتر بحث شده است