درباره سازِ چنگ (۳)

مراغی سازی به‌نام اکری را نیز همان چنگ دانسته، با این تفاوت که گوشی‌های این ساز از چوب بوده است. بعد از قرن نهم، به‌تدریج اطلاعات درباره ساختار چنگ و حضور آن در موسیقی ایران رو به کاهش گذارد. گرچه قراینی نشان می‌دهد که این ساز در دوره صفوی نیز در ایران نواخته می‌شده است (میثمی، ص ۴۸)، به نظر می‌رسد پس از آن، نواختن چنگ به‌تدریج در ایران منسوخ شده باشد، به‌طوری که در دوره قاجار نشانی از این ساز در موسیقی دستگاهی دیده نمی‌شود (رجوع کنید به آدوی‌یل، ص ۴۳)، اما در کشورهای همسایه ایران، چه هم‌زمان با عصر صفوی چه پس از آن، چنگ کاربرد فراوان داشته است، چنان‌که نوازنده و شاعر سده دهم و یازدهم، درویش علی چنگی، در دربار حاکم بخارا چنگ‌نواز بسیار سبک‌دستی بوده (جانفدا، ص ۱۰۱) و در کتابش «تحفهالسرور» که نمونه‌ای از مقام پنجم آن در مجله آینده (سال ۱۹، ش ۱ـ۳، ص ۱۰۲ـ۱۰۷) چاپ شده، چنگ را عروس سازها خوانده است.

امروزه چنگ در تاجیکستان و افغانستان رواج بسیار دارد (رجوع کنید به میلر، ص ۳۳۸؛ الماس، ص ۴۳) و از خانواده سنتور به شمار می‌رود.

هم‌اکنون هارپ اروپایی، که ساختمان نسبتآ پیچیده‌ای دارد و بر اساس ساز چنگ ساخته شده است، در ایران فقط چند نوازنده حرفه‌ای دارد که از میان آنها آذرنوش صدر سالک (متولد ۱۳۲۸ش)، شناخته‌شده‌تر از بقیه است و در میان سازها، واژه چنگ در ادب فارسی بسیار به‌کار رفته است و بسیاری از شاعران آن را به معنای حقیقی یا مجازی و استعاری، به همراه مشتقات آن چون چنگ ساز و چنگی، به‌کار برده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به فردوسی، ص ۲۹۲؛ منوچهری، ص ۱۶، ۲۸، ۳۹، ۵۰، ۲۱۳؛ نظامی، ج ۳، شرفنامه، ص ۹۲، ۱۹۹، ۲۶۲، اقبالنامه، ص ۷۷، ۱۵۵، ۴۷۲، ۴۹۰، ۴۹۶؛ مولوی، ج ۱، دفتر۱، ص ۳۸، ۱۲۷، دفتر۲، ص ۲۴۷، ج ۳، دفتر۶، ص ۳۶۷؛ حافظ، ص ۵۶، ۲۰۸، ۲۲۹).

منابع
ویکتور م. آدوی‌یل، «موسیقی نزد ایرانیان در ۱۸۸۵ میلادی»، ترجمه حسینعلی ملاح، هنر و مردم، ش ۱۴۸ (بهمن ۱۳۵۳)

ابن‌خرداذبه، موجز فی اللّهو و الملاهی، در مفضل‌بن سلمه، کتاب الملاهی و اسمائها من قِبَل الموسیقی، چاپ غطاس عبدالملک خشبه، [قاهره] ۱۹۸۴

ابن‌سینا، الشفاء، الریاضیات، ج ۱، الفن الثالث: جوامع علم الموسیقی، چاپ زکریا یوسف، [قاهره، بی‌تا].، چاپ افست قم ۱۴۰۵

ابوالفرج اصفهانی؛ عبداللّه‌اف الماس، «سازهای ملی موسیقی تاجیکستان»، کتاب ماه هنر، سال ۱، ش ۱۱ (مرداد ۱۳۷۸)

محمدعلی امام شوشتری، «تأثیر موسیقی ایرانی در موسیقی عربی»، وحید، سال ۵، ش ۴ (فروردین ۱۳۴۷)

اصغر جانفدا، «تحفهالسرور در موسیقی»، آینده، سال ۱۹، ش ۱ـ۳ (فروردین ـ خرداد ۱۳۷۲)؛ شمس‌الدین محمدحافظ، دیوان، چاپ ابوالقاسم انجوی شیرازی، [تهران] ۱۳۴۶ش

حسن کاشی، کنزالتحف، در سه رساله فارسی در موسیقی، چاپ تقی بینش، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۱ش

خسرو قبادان و ریدک وی، در محمد معین، مجموعه مقالات، به کوشش مهدخت معین، ج ۱، تهران ۱۳۶۴ش

خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹؛ عبدالجبار سامرائی، «الغناء و الموسیقی عندالعرب قبل الاسلام»، التراث الشعبی، سال ۵، ش ۵ (۱۳۹۴)

ساسان سپنتا، «از اوّل نوبت وعشّاق، بنواز: پیرامون کیفیت گوشه‌ها و الحان موسیقی سنتی و چگونگی سازهای مختلف ایرانی در اشعار خواجوی کرمانی»، ادبستان، سال ۲، ش۱۰ (مهر ۱۳۷۰)

مود دو شاونسه، «چنگ قایقی شکل: پژوهشی جدید پیرامون ساز بی‌همتای واور،»، ترجمه نادره عابدی، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، سال ۱، ش ۳ (بهار ۱۳۷۸)

محمدبن محمد فارابی، کتاب الموسیقی الکبیر، چاپ غطاس عبدالملک خشبه، [قاهره]  ۱۹۶۷

ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، چاپ پرویز اتابکی، تهران ۱۳۷۸ش

مهدی فروغ، «آلات موسیقی قدیم ایران و دیگر کشورهای خاورمیانه»، مجله موسیقی، دوره ۳، ش ۱۱ (تیر ۱۳۳۶)

بهرام فره‌وشی، فرهنگ پهلوی، تهران ۱۳۵۲ش

آنا درافکورن کیلمر، «موسیقی بین‌النهرین و سازهای واور،»، ترجمه نادره عابدی، فصلنامۀ موسیقی ماهور، سال ۱، ش ۳ (بهار ۱۳۷۸)

فرانسیس ویلیام گالپین، موسیقی بین‌النهرین، ترجمه محسن الهامیان، تهران ۱۳۷۶ش؛ عبدالقادربن غیبی مراغی، جامع‌الالحان، چاپ تقی بینش، تهران ۱۳۶۶ش

حسینعلی ملّاح، فرهنگ سازها، تهران ۱۳۷۶ش

احمدبن قوص منوچهری، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۴۷ش

جلال‌الدین محمدبن محمد مولوی، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، چاپ نصراللّه پورجوادی، تهران ۱۳۶۳ش

حسین میثمی، «تشکیلات موسیقی دربار صفوی»، فصلنامه‌ی موسیقی ماهور، سال ۵، ش ۱۷ (پاییز ۱۳۸۱)

لوید میلر، موسیقی و آواز در ایران، ترجمه محسن الهامیان، تهران ۱۳۸۴ش

الیاس‌بن یوسف نظامی، سبعه حکیم نظامی، چاپ حسن وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۳ش

احمدبن عمر نظامی عروضی، کتاب چهارمقاله، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن ۱۳۲۷/۱۹۰۹، چاپ افست [تهران بی‌تا].

Henry George Farmer, A history of Arabian music to the XIIIth century, New Delhi 2001; idem, Studies in Oriental Music, ed.

Eckhard Neubauer: “The instruments of music on the Taq-i Bustan bas-reliefs”, Frankfort on the Main 1986; King Husrav and his boy, ed. & tr. Jamshedji Maneckji Unvala, Paris: Paul Geuthner, [n.d.]; David Neil Mackenzie, A concise Pahlavi dictionary, Oxford 1990.
دانشنامه جهان اسلام