پژوهش دربارۀ ساختار و اجرای فواصل موسیقایی ایران (۲)

مکتب اسکولاستیک بغداد
بنا بر گفته محسن حجاریان درباره مکتب اسکولاستیک: «با فروپاشی سلطه ساسانی، پاره‌هایی از عناصر موسیقی ایرانی، چه از نظر تئوریک و چه از نظر اجرایی، به دمشق و بغداد انتقال یافت. مکتب اسکولاستیک بغداد یا مکتب مدرسی (۳-۷ هجری قمری) با بهره‌گیری از تئوری موسیقی یونان باستان برای تشریح موسیقی، به همت موسیقیدان برجسته چون الکندی و ابن المُنَجم و فارابی و ابن سینا پایه گذاری شد» (حجاریان ۱۳۹۳).

نکته حائز اهمیت این است که تمامی دانشمندان و موسیقیدانان مذکور دستان بندی خود را بر روی ساز عود انجام داده‌اند.

یعقوب بن اسحاق الکِندی مشهور به فیلسوف عرب ( ۱۷۷ ق- ۷۹۰ م بصره)
وی اولین گام بالقوه را در مکتب اسکولاستیک معرفی کرده است. به دلیل سرمشق قرار گرفتن گام ایشان برای موسیقیدانان ایرانی و استفاده از اصطلاحات فارسی مانند دستان، زیر و بم وهمچنین اشاره به عود نوازی ایرانیان در رسالاتش برای موسیقیدانان ایرانی و پس از خود دارای اهمیت است. از دلایل دیگر در باب اهمیت آراء الکندی به عنوان قدیمی‌ترین ماخذی که فواصل را برسیم‌های عود نامگذاری می‌کند در سده‌های نخستین هجری و در مراکز مهم اسلامی می‌توان اشاره کرد. اساسا کِندی نخستین کسی است که در آثارش برای نشان دادن نغمه ها از حروف ابجد استفاده کرده‌است.

ما بر اساس نغمات و محاسبه هر یک برحسب سِنت، در مقدمه شرح ادوار، تصحیح تقی بینش و کتاب شناخت موسیقی ایران نوشته تقی بینش استخراج داده‌ها را انجام داده‌ایم.

جدول شاخص اندازه‌­گیری گام بالقوه الکِندی محاسبات فارمر است. در تاریخ الموسیقی الشرقیّه سلیم الحلو ص ۲۸۶ ص ۱۳۷ شناخت موسیقی، نکته مهم در این جدول پرداختن فارمر به نغمه زائد یا مجنب سبابه است که یکی از دستاوردهای کندی ذکر این فاصله است.

جدول شماره ۱: ترتیب نغمات ۱۲ گانه روی سیم های عود که الکندی نغمه مبنا را نغمه لا گرفته است:

جدول شماره ۲: فاصله نغمات از نغمه مبنا به سِنت موسیقایی:

جدول شماره۳: محاسبه نغمات بر اساس فرکانس هر نغمه با توجه به نغمه لا که ۴۴۰ هرتز است.

جدول شماره ۴: فرکانس نغمه مبنا و دیگر نغمات و فاصله بین هریک از نغمه‌ها 

نمودار احساسی فواصل گام بالقوه الکِندی

فارابی (ابونصر محمد) (۲۵۹ق-۸۷۴م فاراب ماوراءالنهر ۳۳۹ق= 950م دمشق)

نخستین مولف آثار مهم موسیقایی بعد از اسلام و نوازنده طراز اول عود که جایگاه فواصل را روی وتر عود به خوبی مشخص می‌کند. پایه‌گذار مکتب اسکولاستیک بغداد و لقب وی معلم ثانی است.