بازتاب نمادها و اصطلاحات موسیقایی در شعر کلاسیک فارسی: مطالعه‌ای بر آثار فردوسی، نظامی، مولوی، سعدی، حافظ (۵)

مطالعات پیشین نشان داده‌اند که واژگان موسیقایی در شعر کلاسیک، علاوه بر نقش توصیفی، به عنوان ابزارهای تصویرسازی هنری و انتقال مفاهیم عمیق‌تر فرهنگی و اجتماعی به کار رفته‌اند (رحمانی، ۱۴۰۲، ص. ۴۵). به طور مثال، واژگانی همچون «رباب»، «نغمه»، «سُرود» و «مضراب» علاوه بر اشاره به سازهای موسیقی، نماد حالات عرفانی، شور و احساسات انسانی نیز هستند (روستایی، ۱۳۹۷، ص. ۱۱۲).

از سوی دیگر، این اصطلاحات نمادین به عنوان بخشی از فرهنگ و تاریخ موسیقی ایران، بازتاب‌دهنده باورها و آیین‌های هر دوره تاریخی بوده و نقش مهمی در حفظ و انتقال دانش موسیقی سنتی دارند (کمالی، ۱۳۹۳، ص. ۷۶). از این منظر، بررسی و تحلیل این واژگان در شعر کلاسیک، نه تنها جنبه ادبی بلکه کاربردی میان‌رشته‌ای میان ادبیات و موسیقی را میسر می‌سازد (سالمیان و همکاران، ۱۳۹۱، ص. ۹۹).

این پژوهش بر این باور است که شناخت دقیق و کارکردشناسانه اصطلاحات موسیقایی در اشعار شاعران کلاسیک، می‌تواند به تبیین نقش این نمادها در ساختار معنایی و زبانی شعر کمک کند و در نهایت، زمینه‌ای فراهم آورد تا دانش مرتبط با موسیقی سنتی ایران حفظ و گسترش یابد (کی‌منش، ۱۳۸۶، ص. ۵۴).

روش تحقیق
این پژوهش از نوع کیفی و توصیفی-تحلیلی است و هدف آن تحلیل نمادها و اصطلاحات موسیقایی در شعر کلاسیک فارسی و تبیین نقش آن‌ها در ساختار معنایی و زبانی شعر می‌باشد. داده‌های تحقیق به‌صورت کتابخانه‌ای و آرشیوی گردآوری شده‌اند. برای این منظور، آثار برجسته شاعران کلاسیک فارسی شامل فردوسی، نظامی، مولوی، سعدی، حافظ به‌عنوان جامعه آماری در نظر گرفته شده‌اند.

نمونه پژوهش، گزیده‌ای از اشعار این شاعران است که در آن‌ها اصطلاحات موسیقایی به‌کار رفته و نمادهای مرتبط با موسیقی به‌وضوح دیده می‌شوند. این نمونه‌ها با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده‌اند تا تحلیل دقیق و تخصصی بر روی آن‌ها انجام شود.

روش تحلیل داده‌ها در این پژوهش، تحلیل محتوا و تحلیل معنایی است. در تحلیل محتوا، اصطلاحات موسیقایی استخراج شده و در قالب دسته‌بندی‌های معنایی و نمادی طبقه‌بندی می‌شوند. سپس با استفاده از تحلیل معنایی، مفاهیم استعاری و نمادین این اصطلاحات در بستر شعر و فرهنگ کلاسیک فارسی تبیین می‌گردد.

ابزار گردآوری داده‌ها شامل کتاب‌ها، دیوان اشعار، مقالات پژوهشی و منابع معتبر در زمینه ادبیات فارسی و موسیقی دسگاهی است. همچنین، برای تبیین مفاهیم تخصصی موسیقی از فرهنگ‌ها و واژه‌نامه‌های تخصصی بهره گرفته شده است.

این روش تحقیق امکان واکاوی عمیق و جامع نمادهای موسیقایی در شعر کلاسیک فارسی را فراهم کرده و به فهم بهتر نقش این نمادها در انتقال مفاهیم فرهنگی، عرفانی و اجتماعی کمک می‌کند.