امین ماسوری
به‌ویژه نوعی از رباب که با آرشه نواخته می‌شده، شباهت‌هایی ساختاری با کمانچه دارد. ژان دورینگ تأکید می‌کند که تحول تدریجی رباب به کمانچه، نتیجه نیازهای اجرایی موسیقی ایرانی و دگرگونی‌های تکنیکی در نوازندگی بوده است (دورینگ، ۱۹۹۸). بنابراین، کمانچه را می‌توان ادامه منطقی این روند دانست.
جاده ابریشم و سازهای هم‌خانواده (ارهو، غیجک، کمنجه)
با وجود ریشه‌های بومی، نقش تبادل فرهنگی از طریق جاده ابریشم در تکامل سازهای زهی را نمی‌توان نادیده گرفت. در چین، سازی به‌نام ارهو وجود دارد که از لحاظ ساختاری شباهت‌هایی به کمانچه دارد: بدنه کوچک، دسته بلند و نواختن به‌صورت عمودی (جونز، ۱۹۹۵).
اما استفان جونز در پژوهش خود بر موسیقی محلّی چین، تفاوت‌های بنیادین میان ارهو و کمانچه را یادآور می‌شود؛ از جمله جنس پوست، شکل بدنه، و تکنیک‌های اجرایی (جونز، ۲۰۰۴). هم‌چنین، در ترکمنستان و قفقاز سازهایی مانند غیجک (قیچک) و کمنجه یافت می‌شوند که به لحاظ تاریخی، بیشتر به کمانچه نزدیک‌اَند تا ارهو (رایت، ۱۹۷۸).
نتیجه تطبیقی: شباهت‌های میان این سازها بیشتر ناشی از تحولات موازی در بستر فرهنگی مشابه است تا کپی‌برداری یا انتقال مستقیم.
بومی‌سازی در موسیقی دستگاۀ ایران
آنچه کمانچه را از سایر سازهای زهی متمایز می‌کند، نقش آن در اجرای موسیقی دستگاهی ایرانی است. هرمز فرهت در تحلیل مفهوم دستگاه، جایگاه ویژه کمانچه را در بیان گوشه‌ها و بداهه‌نوازی در موسیقی سنّتی ایران برجسته می‌کند (فرهت، ۱۹۹۰).
در واقع، کمانچه نه‌تنها به‌عنوان یک ساز هم‌راهی‌کننده، بلکه به‌عنوان راوی موسیقیایی نغمات آوازی و مقامی در ایران تثبیت شده است. این ویژگی‌های اجرایی در سازهایی مانند ارهو یا قیچک دیده نمی‌شود. و بومی‌سازی کمانچه در بستر موسیقی ایرانی، آن‌را به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی ایران بدل کرده است.
کمانچه لُری: ریشه‌های مشترک و بومی‌سازی محلّی
کمانچه‌ای که امروزه نزد لرها رواج دارد، نتیجۀ فرآیند بومی‌سازی عمیق در لرستان است؛ با این‌حال، منشأ ابتدایی آن صرفاً به لرستان محدود نمی‌شود.
سازهای زهی-آرشه‌ای قدمت بسیاری پیش از ظهور کمانچه در لرستان دارند. پیش‌نمونه‌هایی از این‌گونه سازها (مانند رباب) در نواحی مختلف ایران، از خراسان تا مناطق غربی، و حتی در آسیای میانه دیده شده‌اَند که قدمت آن‌ها به دوران ساسانی و پس از آن بازمی‌گردد.
با این‌حال قوم لُر نقش اساسی در بومی‌سازی و تکوین سبک ویژه‌ای از نوازندگی و ساخت کمانچه ایفا کرده است. لحن خاص، تکنیک‌های اجرایی، رپرتوار محلّی و حتی برخی ویژگی‌های ساختاری نظیر شیوۀ نصب پوست و خرک، در لرستان به گونه‌ای بومی تحول یافته و رنگ‌وبوی فرهنگی خاصی به خود گرفته است. به‌همین‌دلیل، کمانچه لری امروزه در بسیاری جنبه‌ها از نمونه‌های آذری، شمال خراسانی یا کردی متمایز شناخته می‌شود.
۱ نظر