علیرضا میرعلی نقی
در دوره صفوی تعداد شاعران تصنیف ساز زیاد بوده، نام آنان و پاره هایی از اشعار ملحونشان در تذکره های آن دوره آمده است. نصرآبادی (ص ۳۱۸-۳۱۹) در باره شاه مراد خوانساری نوشته است که او در فن موسیقی و ترکیب تصنیف و قول و عمل بی مانند بود و شاه عباس ماضی (شاه عباس اول، حک: ۹۷۸- ۱۰۳۸) به او توجه بسیار داشت، چنانکه برای تصنیفی که در مقام دوگاه و نوروز و صبا ساخته بود («صد داغ به دل دارم زان دلبر شیدایی / آزرده دلی دارم من دانم و رسوایی»)، انعام و خلعت گرفت.
یکی از معروفترین تصنیف‌های دوره زندیه، در باره فرجام غم انگیز لطفعلی خان زند، تا چند دهه پیش بین ا‌هالی فارس و کرمان رایج بود: «هر دم صدای نی میاد/ آواز پی درپی میاد / لطفعلی خانَم کی میاد / روح و روانَم کی میاد» (ذکاء، ص ۱۱۰-۱۱۱).
به گفته استادان موسیقی اواخر دوره قاجار، سنّت تصنیف خوانی از دیرباز در شیراز وجود داشته و وجود تصنیف سازان نامدار شیرازی تبار و وفور انواع کلام ملحون و آهنگ‌های با کلام در سنّت موسیقی شیراز، دلیل بر این ادعاست (لطفی، مصاحبه مورخ ۲۵ فروردین ۱۳۷۷).
تقریباً از عصر صفوی به بعد، تصنیف‌ها را به جای تقسیم بندی کمّی یا ظاهری (از باب اندازه شعر و نوع فارسی یا عربی بودن آن)، به لحاظ کیفی یا محتوایی و بسته به مفاهیم کلام مندرج در آن (مثلاً بزمی، رزمی، انقلابی، انتقادی، سیاسی و مانند این‌ها)، تقسیم کردند. تصنیف و انواع آن را هم مردم و هم موسیقیدانان متخصص می ساختند (همانجا).
سازندگان تصانیفِ عامیانه، افرادی گمنام بودند و محرک آن‌ها در ساختن تصانیف، مسائل سیاسی و اجتماعی بود. نوع خاصی از تصنیف دارای ارزش هنری بالا، ساخته استادان موسیقی، به نام «کار و عمل» در دوره قاجار رواج داشت که گاه مقصود از ساختن آن‌ها، نمایش دادن مقام یا بیشترِ گوشه های هر دستگاه یا آواز در متن اجرای کار و عمل بود (مستوفی، ج ۱، ص ۲۹۷، پانویس).
آهنگ ضربی نواختن و تصنیف خواندن، مثل آوازخوانی، تخصص و مهارت می خواهد و تصنیف خوان باید بتواند ضرب را تشخیص دهد تا در موقع خواندن، وزن را از دست ندهد و از ضرب خارج نشود (خالقی، بخش ۱، ص ۳۹۹). نمونه های بسیاری از تصنیف‌های مشهور دوره قاجار وجود دارد که گاه کلام یا آهنگ آن‌ها و گاه هر دو توأمان ضبط و ثبت و نگهداری شده اند (همان، بخش ۱، ص ۳۸۸-۳۹۴؛ کیانی، ص ۶۸-۶۹)، از جمله تصنیف‌هایی که مردم به مناسبت اوضاع سیاسی و اجتماعی، در مورد واقعه ای یا شخصیتی خاص، می ساختند، مانند تصنیفِ گرانیِ نان، هنگام سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (۱۲۸۷)؛ کسوف (۱۲۹۹) و عزل مسعود میرزا ظلّالسلطان از حکومت اصف‌هان و چند ولایت دیگر (۱۳۰۴؛ مشحون، ج ۲، ص ۴۴۳-۴۴۴).
۱ نظر