حمید فراهانی
نتیجه‌گیری
شعر کلاسیک فارسی، در نبود اسناد مکتوب از وضعیت تاریخی موسیقی ایران، جایگاهی منحصربه‌فرد در بازتاب مفاهیم، اصطلاحات و نمادهای موسیقایی دارد. این پژوهش نشان داد که شاعران بزرگی چون فردوسی، نظامی، مولوی، سعدی و حافظ، نه‌تنها واژگان موسیقایی را در سطح توصیفی به کار گرفته‌اند، بلکه این واژگان در آثار آنان کارکردهای استعاری، فرهنگی، عرفانی و ساختاری یافته‌اند. اصطلاحاتی چون چنگ، رباب، نی، دف، بربط، نای و طبل، در کنار نام مقام‌ها و پرده‌های موسیقایی، در شعر کلاسیک به ابزارهایی برای تصویرسازی، انتقال حالات درونی، و برقراری پیوند میان فرم و معنا تبدیل شده‌اند.
در سطح نمادین، موسیقی در شعر فارسی بار سنگین مفاهیم عرفانی، فلسفی و حتی اجتماعی را بر دوش می‌کشد. ناله نی، خروش دف، و پرده چنگ، نه فقط صدا بلکه فریادی از سلوک، شوق، فراق و درک جهان معنا هستند. در این میان، مولوی با نی و دف، حافظ با رباب و نغمه، و فردوسی با طبل و کرنا، هر یک زبانی موسیقایی برای بیان روایت خود می‌آفرینند.
همچنین این پژوهش نشان داد که سازها و نواهای موسیقی در ساختار آیینی و فرهنگی شعر فارسی نقش داشته‌اند. موسیقی نه‌فقط آفریننده طرب، که بخشی از فضاهای جنگ، آیین، سماع، دربار، خانقاه و حتی نقد اجتماع بوده است. از سوی دیگر، به‌کارگیری واژگان موسیقایی در ساختار واژگانی و زبانی شعر، به غنای موسیقی درونی و بیرونی آن افزوده و شعر را از سطح صرفاً زبانی، به سطحی چندحسی و تجربه‌محور رسانده است.
در نهایت، تحلیل انجام‌شده در این مقاله روشن ساخت که موسیقی در شعر کلاسیک فارسی، صرفاً عنصری تزیینی یا حاشیه‌ای نیست، بلکه ساختاری در خدمت معنا، تجربه عاطفی، حکمت و زیبایی‌شناسی است. این پیوند ناگسستنی، شعر فارسی را به یکی از غنی‌ترین عرصه‌های بازنمایی فرهنگ شنیداری ایرانی بدل کرده است.
منابع
ابتهاج، ه. (۱۳۹۴). معجزه موسیقی در شعر فارسی. سلسله برنامه‌های عصب‌پژوهی، ۲۸ خرداد.
امیری خراسانی، ا.، و پورالخاص، ش. (۱۴۰۲). وطن در دیوان نسیم شمال (سید اشرف‌الدین گیلانی). نقد و تحلیل و زیبایی‌شناسی متون، ۶(۲۰)، ۹۳–۱۲۰.
بینش، ت. (۱۳۷۸). تاریخ مختصر موسیقی ایران. تهران: نشر هستان.
پژوهشنامه ادب حماسی. (۱۳۸۶). فرخی، کیمیاگر تلفیق شعر و موسیقی. دوره سوم، شماره ۴، ۵۰–۶۰. [نویسنده: عباس کی‌منش]
تصفیه و تصحیح آثار:
- خانلری، پ. (۱۳۵۹). دیوان حافظ. تهران: بنیاد فرهنگ ایران، خوارزمی.
- فروغی، م.ع. (۱۳۲۰). کلیات سعدی. تهران: بروخیم.
- موحد، م.ع. (۱۴۰۲). مثنوی معنوی. تهران: هرمس.
- وحید دستگردی، و. (۱۳۹۳). لیلی و مجنون نظامی. تهران: ارمغان.
- اقبال آشتیانی، ع.، نفیسی، س.، مینوی، م. (۱۳۱۵). شاهنامه فردوسی. تهران: بروخیم.
خالقی، ر. (۱۳۸۱). سرگذشت موسیقی ایران. تهران: ماهور.
رحمانی، ف. (۱۴۰۲). اصطلاحات موسیقایی در شعر حافظ. فصلنامه ادبیات فارسی، (۴۸)، ۴۰–۵۰.
رحیمی، ف.، و اسدی، ن. (۱۳۹۷). تحلیل نمادهای موسیقایی در شعر کلاسیک فارسی. فصلنامه ادبیات و هنر ایرانیان، ۲۵(۱)، ۵۰–۷۵.
رادپور، ف. (۱۳۹۶). سمبولیسم در ادبیات فارسی. اصفهان: نشر دانشگاه.
رستمی، س. (۱۳۹۴). طول جمله و موسیقی شعر. تهران: بهارستان سخن.
روستایی، ف. (۱۳۹۵). اصطلاحات موسیقی در مثنوی معنوی. تهران: جام ادب.
روستایی، م. (۱۳۹۷). نمادهای موسیقایی در شعر مولانا. مجله جام ادب، (۳۷)، ۱۱۰–۱۲۵.
رضایی، ن. (۱۳۹۹). بررسی اصطلاحات موسیقایی در ادبیات فارسی. مجله مطالعات ادبی، ۵(۲)، ۵۵–۷۵.
سالمیان، غ.، آرتا، س.م.، و حیدری، د. (۱۳۹۱). بررسی تطبیقی دلالت معناشناختی نمادها در ادبیات کلاسیک و اشعار احمد شاملو. نشریه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه خوارزمی، ۲۰(۱۸)، ۹۰–۱۰۰.
صفا، ذ.ا. (۱۳۵۵). سیری در تاریخ زبان‌ها و ادب ایرانی. تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.
شاملو، ا. (۱۳۹۸). زبان و رمز در شعر فارسی. اصفهان: نیلوفر.
شفیعی کدکنی، م.ر. (۱۳۶۸). موسیقی شعر. تهران: آگاه.
کاظمی، م. (۱۴۰۰). موسیقی ایران در گذر تاریخ. تهران: فرهنگ.
کمالی، س.ع. (۱۳۹۳). واژگان موسیقایی و فرهنگ موسیقی ایران. مجله هنر و فرهنگ، (۲۵)، ۷۰–۸۰.
کمالی، م. (۱۳۹۷). نقش نمادها در شعر کلاسیک فارسی. تهران: فرهنگ.
کریمی، ه. (۱۳۹۹). رویکردی میان‌رشته‌ای به موسیقی و ادبیات. مجله هنر و تمدن، ۱۲(۲)، ۳۰–۴۵.
موسوی، ح. (۱۳۹۵). ادبیات و نمادها در شعر کلاسیک فارسی. تهران: نشر فرهنگ.
موسوی، ل. (۱۳۹۸). هویت فرهنگی و تعامل شعر و موسیقی در ایران. تهران: انتشارات هنر.
موسوی، ع. (۱۳۹۵). موسیقی سنتی و زبان فارسی: پیوندها و تهدیدها. پژوهش‌های فرهنگی، ۱۰(۱), ۱۲۰–۱۳۰.
نجفی، س.، احمدی، ر.، و رضایی، م. (۱۳۹۵). بازتاب موسیقی در اشعار شاعران بزرگ فارسی. مجله مطالعات فرهنگی، ۱۰(۳)، ۱۱۵–۱۳۰.
نجفی، ر. (۱۳۹۸). تأثیر نمادها بر فرهنگ و هنر ایران. فصلنامه هنر و جامعه، ۱۲(۳)، ۱۴۵–۱۶۰.
هاشمی، ن. (۱۳۹۸). نمادگرایی در ادبیات فارسی. تهران: پژوهش‌های ادبی.
یاحقی، م.ج.، و سنچولی، ا. (۱۳۹۷). نماد و خاستگاه آن در شعر نیما یوشیج. پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی، ۱۲(۴)، ۶۵–۸۰.
۱ نظر